Аьдемде коьп ягыннан етимислерден эсе, етиспевликлерди алды планга салып айтатаган хасиети бар. Ол зат анъламлы, неге десе бизде эндиги де шешилмеген коьп кемшиликлер йыйылып ятады. Олар, бир соьзсиз де, бизге алдыга абытламага уьйкен буршав бередилер.
Болса да биз муннан 4-5 йыл артка, 2012-2013-нши йылларга бир бурылып карасак, алдыдагы ойымызды белгилемеге аьруьв болар эди. Эске яз басында сав элимиз, республика бойынша басланатаган ЕГЭ сынавлары туьседи. Сол сынавлар оьтетаган куьнлерде биздеги школалардынъ тек ишлери тувыл, азбарлары выпускниклердинъ ата-аналары, кардаш-ювыклары ман кумырскалай толып, олардынъ сынав борышларын кырда ок шешип, школа ишине ким эсиктен, ким тесиктен йибередилер. Кайбир окувшылар уьшин бирер конспиративли уьйлерде ясырынган окытувшылар «ислейдилер». Олар 4 белгиси уьшин – 4 мынъ, 5 белгиси уьшин – 5 мынъ маьнет акша «ставкасын» салып койыптылар деген хабарлар сол куьнлерде аьр кимнинъ авызында эдилер. Ол да аз десенъиз, ЕГЭ алдында ата-аналар балалары ийги белгилерге сынавларды берсин деп оьрдеги чиновниклерге косылысып акша йыйнайтаганларын ким муткан? Медальлердинъ оьз «ставкалары» болган. ЕГЭ беруьв яктан аьллер республикамыз бойынша дурысында да тап сондай эди.
Мунавдай бек эрши, тап кыянатлы аьллерди властьке Дагестанда тек Рамазан Гаджимурадович Абдулатиповтынъ келуьви токтатты. Элбетте, аьли де бу ягыннан эбин тавып болатаганлар эндиги де йол табатаган да болар, ама савлай халк алдында коьринисли болган селекели коррупциялы аьл тайдырылды. Дурысын айтканда, сол йыллардан бери бизим яшавымызда хыйлы туьрленислер болды. Алдынгы йылларда ай сайын Махачкалада, баска ерлерде болатаган атылувлар, терактлар токтадылар демеге болады. «Дагестан кавыфлы регион» деген аты болган республикага эндигиси ай сайын туристлер, журналистлер, элгезерлер, политиклер, баска белгили аьдемлер келип басладылар.
Яшавдынъ янъырып барувын сезген дагестаншылар буьгуьнлерде власть алдына янъы талаплавлар саладылар. Олар власть халк уьшин ашык болсын, яшав аьллери, юретаган йоллар, калалар эм авыллардынъ инфраструктуралары сапатлы болсын, депутатлар, чиновниклер авыл-эл уьшин ислесин дейдилер.
Дурыс, бизде онлаган йыллар бойында бек коьп маьселелер йыйылганлар, солар бир-эки йыллар ишинде шешилип болмайдылар. Реформалар да бирер ерлерде шугыл юрмейдилер, бир еринде тапталадылар эм ол зат ерли эм республикалы власть органлары куьн сайын соларга эс бермеге керегин билдиреди. Энъ де маьнелиси, дагестан экономикасы толы кебинде ислеп басламаган. А экономика – ол баьри баска туьрли тармаклардынъ негизи. Кайсы элде де, каерде де власть кайдай ийги болувына да карамастан, эгер сол элдинъ, ердинъ экономикасы осал болса, баьри заттынъ да баасы кара каьпикке тенъ болады. Республика етекшиси ол затты эртеректе ойлаган болар, неге десе келуьви мен ок аьрекетли аьлде Дагестанда оьзининъ 10 приоритетли проектлерин аьзирлетип, яшавга киргисттирип баслады. Эндигиси кайтип айтсак та, сол проектлер яшавымыздынъ коьп маьнели тармакларында куллык этип баслаганы сезилмей болмайды. Аьлиги заманда республика бойынша неше янъы фермалар, цехлер, киши заводлар курылганын, неше гектар емис бавлар эм юзимлер олтыртылганын санав кыйын. (Солардынъ санына бизим Ногай районында белгили предприниматель, аьлиги заманда район басшысы Мухтарбий Аджековтынъ аьрекети эм карыжы ман салынган мал союв, тери асыллав цехлери де киреди). Ол баьри заттынъ биреви болмаса да, экиншиси хайырын бермей калмайды.
Р.Абдулатиповтынъ келуьви республикада алдынгы совет йылларында элимиздинъ коршаланув тармагы уьшин керекли алатлар ясайтаган, сонъында соьнген бир неше производстволык предприятиелерине янъыдан патшалык заказларын кайтарып, ислетпеге эп берди. Олар «Дагдизель», «Авиагрегат», «КЭМЗ» концерни эм баскалары. Соьзден-соьз шыкканга коьре, газетамыз «КЭМЗ» концерни янъыларда Москвада оьткерилген Халклар ара авиакосмос выставкасында катнасып, МАИ-411 деп аталган янъы дагестан енъил самолетын коьрсетип, коьплердинъ коьзлерин сукландырганы акында язып озды. Р.Абдулатипов оьзи бу самолетка аьли уьшин дуныяда тенъ болганы йок дегени йогары белги беруьв тувылма? Келеекте бу самолет сериялы производствога кирсе, элимиз, дуныя бойынша кенъ кулланылып, Кизляр электромеханикалык заводынынъ амаллары оьрленип, янъы ис орынлары туьзилеегине соьз йок.
Болса да Дагестан Аькимбасы республикада юритилип турган куллыклардынъ сырагылары ман, курылып кулланувга берилетаган балалар бавларынынъ, школалардынъ, больницалардынъ, баска туьрли социаллык объектлерининъ оьлшемлери мен аьли де макул тувыл. Онынъ заманында республика энъ уьстинликли оьрленетаган россия регионларынынъ онавынынъ сырасына, промышленностин иркуьвсиз оьрлентип баратаган бес субъектлер санына кирген. Р.Абдулатипов эндиги де дагестаншылар алдына республикады оьрлентуьв яктан янъыдан-янъы борышларды салады. Ол республика айтувлы курорт болмага керек деп санайды. Соны ман бирге тенъиз кеме юрисининъ, балык тармагынынъ оьрленуьвине, уьйкен кубыла тенъиз портын туьзуьвге бас маьне береди.
Оьткен доьрт йыллар ишинде аз куллыклар этилинмеген. Ама алдыда оннан да коьп этилинмеге тийисли. Ол затты аьр бир етекши, чиновник, куллыкшы аьдем яны ман сезбеге керек болады. Сонынъ уьшин ямагатта ис кайратлыкты, белсенликти, республикага керекликти коьтеруьв керегеди. Совет йылларында аьр бир ис кесписи, курылыслар, курувшылар акында, аьдем коьнъилин оьрге онълайтаган аьруьв ярык йырлар бар эди. Дагестанда да ийги оьнерли шаирлер, композиторлар, йырлавшылар аз тувыл. Оларга да бу маьнели иске оьз косымын этип, бизди янъы йырлар, анълар ман республикады оьрлентуьв аьрекетине онъламага керек болар деп эске келеди.
А.Хошбеков.
