Ойлап шыгарылмаган тарихлер. Тамга.

Болса да, ногай дуныясынынъ, оны терен аьвелгиден тартып аькелген эм аьлиги заманда оьзин сенимли сезген, дайымлык бир белгиси бар. Ол тукым белгиси – тамга болады. 
Тамга ман ногайлар коьшип-конып юрген яшавыннан алып пайдаланып баслаганлар. Коьшип-конып юрген халкта дайымлык уьйи болмаганнан себеп, яшаган термелерининъ орынын йылда бир неше кере авыстырып келгенлер. Сонынъ уьшин ерди белгилемеге, азбар яде сондай баска белги керекпеген. Сонынъ уьшин кимнинъ малы, уьйи, отлагы экенин белгилеп коьрсеткен эм янъы ерлерге коьшкенде, маьнесин йоймаган белги керек болган. Сол затка казыкларда кесилген, малга ойылган, термеди белгилеген, ис савытын, казан-аякта коьрсетилген тамгалар келисли болган. Тамга тек байыр затларды белгилевге тувыл, тукым байланысларынынъ, белгиси болды. Сонынъ уьшин сол белгиди кийимге, ярасыклав алатларга, савыт-садакка, байракка, баска болып, сын тасларга ойып салганлар. 
Эгер атасында бир неше увыллары болса, ол ясы еткенде, аьр бир увылына, тек уьй-муьлкининъ кесегин берип калмай, тамгасын да савкатлаган. Сол заманда атасы ман увылына коьшкен тамгага косымша этилинип, айтпага, сызык эм нокта белгиси косылган. Мысалы, атасынынъ тамгасы шоьмишли ас болса, бир увылында шоьмишли ас тамгасына нокта белгиси, баскасында сызык косылган. Сонынъ уьшин тамга несилден-несилге коьшип келип, туьрленип барган. Тамгадынъ аьлиги заманда уьйшилик пен байланыслы маьнеси белсенлигин йойган. Аьлиги заманда халкымызда сол затларга маьне берилмейди. Ногайлар оьзлерининъ тамгасын тек эслеринде тутып келедилер. 
Тамга алыс аьвелгиде коьшип-конып юрген туьрк-монгол халкларында маданият белгиси деп коьрсетилген. Ол гуннларда, половшыларда, кыпшаклардынъ асабаларында (ногайларда, казахларда, башкирлерде), баска болып, калмык халкларында да бар. Тамга Алтын Ордадынъ ханынынъ печатинде, крым ногайларынынъ эм татарларынынъ байрагында коьрсетилген. Тамга кайбир россиялык яде Алтын Ордадан шыккан литва бай тукымларынынъ гербларында суьвретленген. Мысалы, Глинский тукымы аьскер басшысы Мамайдан кеткен эм ога Иван Грозныйдынъ анасынынъ да катыслыгы болган. 
Ногай халкында тамгадынъ совет заманларында да оьз маьнеси болган. Тамга ман ералма шашув ерлерин, баска аьеллерге кулланувга берилген савытын, казанды белгилегенлер. 
Экспедицияга аьзирлик коьруьвимде, мен биринши кере тамгады бир кыскаяклыдынъ WhatsApp суьвретинде коьрдим. Оьзининъ суьвретининъ орынына ол кайдай да бир сызыклы суьвретти салганы мени сейирге калдырды. Ол – мангыт тамгасынынъ белгиси эди. 
Тамга коьлик сиселеринде ябыстырылады, телефонларда болады, компьютер касында илинип турады. Тек уьйлеринде саклап коймай, коьрсетпеге коркпай, тойларда, маданият амалламаларда, оьз тамгалары коьрсетилген кишкей байраклар аькеледилер. Тамга тек ябыстырылып калмай, кумашта, савытта ясалмага, йиптен тигилмеге, согылмага, темирде ойылмага да болады. 
Савлайын алганда, ногай тукымларынынъ саны коьп тувыл. Ногай аьлими А-Х.Ш.Джанибеков олардынъ санын 50-ге дейим айырып белгилеген. Эгер эки аьдем туьрли регионларда яшаса да, тамгасы бир болса, олар бир-бирине кардаш деп саналадылар. Канда катыслык болмасын деп, бир тамгады юриткен кардашлар арасында аьел курмага ярамайтаган болган. 
Тамга – ол тукым акында эстелик болып калмай, ногайлар уьшин бек маьнели, оьктемли, аявлы болып калады. Тамга аьлиги замандагы ногай маданиятынынъ айыргысыз кесеги болады. 
Ногайды тамгасыз коьз алдына аькелуьв бек кыйын. Сол зат ногай халкынынъ коьшпели маданияты ызсыз йок болмаганы акында шайытлап келеди. 
Сергей Чебанов. 
(Ызы болаяк).