Лагонаки деген тюрк элементин топонимге тав туьзлигинде оьзлерининъ яз отлаклары болган ногайлары да киргизбеге боладылар.
Протока деген йылгадынъ косымша колы деген маьнеди анълатады. Оннан кобан йылгадынъ 40% сувы Азов тенъизине туьседи. Йылгадынъ косымша колын ногайлар кумузюн («кум» – песок, «узюн» узун – длинный), татарлар Кара Кобан (черная Кубань); тюрк тилиннен Кумли –Кубань (песчаная Кубань) деп туьрлише атаганлар. Картада ол кайбир заманларда Черная Протока деп те белгиленген. XIX оьмирдинъ басыннан алып Протока деп коьрсетиледи.
Лаба (Лабэ, Лаб) Кобан йылгасынынъ энъ уьйкен агымы болады. Кайбир ойларга коьре, онынъ «Лапас» деген йылгадынъ басы деген ногай аты да болган. Ол Уьйкен эм кишкей Лабадынъ косылган еринде басланады. Онынъ басы Бас Кавказ аркасынынъ сырт туьзлигининъ ледниклериннен, айтпага, биринши Лаба перевалында (2539м), экиншиси Аишха тавыннан (2857м) басланады. Лаба йылгасынынъ узынлыгы 214 шакырым болады. Эгер онынъ узынлыгын Уьйкен Лаба ман бирге санаса, ол 341 шакырымга етеди.
Чамлык (Шамлык, Чанлык, Саллык) – Лаба йылгасынынъ онъ колы болады. Чамлыкская станицасы ман бир атты юритеди. Йылгадынъ аты ногай тилиннен кеткен эм «шамланув» дегенди анълатады, баска болып «тувганым» (родная) деп те айтылады эм сол зат йылгадынъ оьзин кайтип юритуьви мен байланыслы). Баска билдируьвлерге коьре, тюрк тиллериннен «кайын», «кайын йылга» деген маьнеди анълатады. Алдын ол Чалмык Ямансу деген атын юриткен.
Камартук Уруп йылгадынъ сол колы болады. Аты ногай тилиннен кеткен. Кайбир билдируьвлерге коьре, «кар» эм «тамук» ириген сув дегенди анълатады.
Каланово Краснодар крайында авылдынъ аты болады. Ол Армавир эм Новокубанск калаларынынъ ортасында орынласкан. Капланов деген ногай бийлерининъ тукымыннан кеткен. Олар XIX оьмирлерде Уруп йылгадынъ тоьменинде Кобаннынъ тоьгерегинде коьшип-конып юргенлер.
Кара-Джалка Краснодарский крайдынъ Новокубанский районындагы Армавир-Курганинск шойын йолындагы разъезд болады. Топонимнинъ коьширилуьвининъ негизинде эки ногай элементлери кара эм джалка ждайла (яйла) деген соьзлери боладылар, язгы отлагы деген маьнеди анълатады. Топоним XV-XVIII оьмирлерде ногайлардынъ ерли туьзликлеринде коьшип-конып юрген заманыннан алып сакланган.
Карасун 6 шакырым узынлыгы болган Кобаннынъ аьвелги сувларынынъ бириси болады. Гидроним ногай тилиннен «кара сув» деген, ишпеге яравсыз сув деген маьнеди анълатады.
Каратюбинский брод Краснодарский крайдынъ Курганинский районынынъ Петропавловский станицасы бетинде орынласкан. 1841-нши йылда онда бир аты болган кордонный пост орынласкан. Ногайшадан коьширгенде, кара тоьбе деген маьнеди анълатады.
Картамук йылгасы Краснодар крайынынъ Отрадненский районындагы Уруп йылгадынъ сол колы болады. Ногай этнографы Р.Х.Керейтов гидроним ириген кардан болган йылга деп коьшириледи деп санайды. Ногайшадан коьширгенде, кар- «снег», тамук — капли» дегенди анълатады.
Тегинь (Большой и Малый) Уруп йылгадынъ сол коллары болады. Кайбир билдируьвлерге коьре, йылгадынъ аты ногай тилиннен коьширилгенде, ол «парахатлы, аста» деген маьнеди береди. Баска билдируьвлер бойынша, Тегин-Тигин деген тюрк тиллериннен дереже (титул) болган эм хан аьеллер агзаларынынъ кишкейлерининъ атына косылып айтылган яде Теген – «глубокая» деген маьнеди анълатады.
Большой Козьма йылгасы (кайбир карталарда Казьма деп те коьрсетиледи) 37 шакырымга ювык узынлыгы бары. Онынъ басы 500 метр йогарыда басланады. Козьма – Кузьма деп эр аьдемнинъ соьйлем кебиндеги аты болады. Ол грек тилиннен Kosma деген «дуныя» деген соьзден кеткен. Сол зат та негизсиз болады. Гидронимнинъ негизинде орыс соьзи мен усаслы болган ногай соьзи турады эм «копать», «рыть» деген маьнеди анълатады.
Косатая 40 шакырымга ювык узынлыгы болган йылга болады. Йылгадынъ басы 25 метрге ювык йогарыда орынласкан. Ол Прикубанский округынынъ Краснодар каласынынъ тоьгерегинде Копанский хуторынынъ сырт-куьнбатар бетинде 2,5 шакырым ерде орынласкан. Йылга кубыла беттен Понурийский Лиман сазлыгына туьседи. Бу ат «коса» деген соьзиннен де кетпеге болады. Белки, сол соьз байыр ногай Касай (Касай Мурза) деген атыннан яде Касаев деген тукымыннан да кетпеге болады. Кипчак тилинде «касса батыр» шынты баьтир дегенди анълатады.
Айгуль Аджиниязова, Дагестаннынъ РАН илми орталыгынынъ тарих, археология эм этнография институтынынъ аспиранты.
(Ызы болаяк).
