Школада класслар етпейтаганнан, биз 2-3-нши классларда совхоздынъ эски конторасы болган меканда окыдык. Аьскер школадынъ алдында балалар ман ювырып ойнап юрип, теректен салпырап турган телди ыслайды. Ол да ток юрип турган тел экен. Тенъимиз телге ябысып калды, оьзи эсин йойган, дирилдейди, авызы да коьпирген. Лейла Сейпитовна сол ерден агатаган каналдан бир шыбыкты алып, Аьскерден телди айыраяк болган эди, ама окытувшымыздынъ оьзи де телге ябыспага аз калды. Сол ерге етип калган эсаптан  окытувшы Ахмат Мурзаев эм районнынъ телефон станциясынынъ етекшиси Янгазы Бекишиев кайтип болса да тенъимизди телден айырдылар. Авыл докторы Аня да келип, ийне урды. Кесек заманнан сонъ тенъимиз эсине келди. Аьскердинъ эм коьплеген баскалардынъ таьленине телде напряжение аз болган, неге десе ол заман авылга электричество дизель аркасы ман ислейтаган мотордан келетаган эди.
     Аьскерди ток урганын доктор Аняга айтпага деп бизи мен бир класста окыйтаган Алимхан Сарсеев ювырып барады. Орыс докторга келип, тынысын тез-тез алып, тенъимиз: «Один человек на землю упал, его ток убил, он сейчас тоже лежит» деп айтады экен. Алимхан орысшады ярты билсе де, тенъин ток урганын докторга анълаткан.
     Бизим несил школага келгенде орысшады осал билгенин коьрсететаган тагы да бир хабарды тенъимиз оьзи айтып эситкенмиз. Баслангыш классларда окыйтаган аьсерде ол орыс сатувшы олтырган туькенге мелте алайым деп барады экен. (Тенъимизге анасы тилеген болган мелте сатып алмага.) Ол заман коьп уьйлерде аьли де электричество йок, барларда да ол тек 12 саьатке дейим бериледи эм оьзи тез-тез тыма турады. Ол заман ас-асувга нап куйылатаган керосинкалар, ярык этуьвге нап шыраклар кулланылады. Олардынъ баьриси де мелте мен, орысша айтканда, фитиль мен янадылар. Тенъимиз туькенге келип, мелте деген соьзди кайтип айтаягын билмейди. Олай да, булай да ойлап карайды, эбин таппайды. Ызында, ургыды мелте деген соьздинъ  биринши бувынына салып: «У вас мелте нету?» деп сорайды экен.
     Сол йылларда бизим ногайлар орысшады осал билетаганын шайытлайтаган неше мысаллар да бар. Мен оьзимнинъ мысалымды йогарыда айтып кеттим. Энди Маут пен болган бир хабар. «Маут уьйге берилген исти этпей келди» деп окытувшы Орав-абайга шагынады экен. Орав-абай да Маутке акырады уьйге берилген исти неге этпединъ деп. Сонда Маут: «Нете этпеймен, мама, нете этпеймен. Мен этемен. Лейла Сейпитовна мага даже лентяй деп айтты», – дейди.
      Бу хабар бизим бир аз оьскен заманымыздан. Бизим класстынъ уьш кедеси хабарласып олтырганда, мунавдай «оьткир соьзлер» айтып, бизим несилдинъ тарихине кириптилер экенлер: биреви «В позапрошлом году» деп айтаяктынъ орынына «Возле прошлом году» деген, баскасы «С первого взгляда влюбился» дегеннинъ орынына «С одного глаза влюбился» деген соьзлери мен. 
Бизим ясуьйкенлер арасында да орысшады тоьтелестирип соьйлевдинъ мысаллары юреди. Меним анам да орысша билмейтаган эди, оьзи орысша билмегенине кыйналатаганындай коьринеди, неге десе хабарына орысша соьзлер кыстырмага суьетаган эди. Анамда тез-тез ангина болатаган эди. Бир куьн тамагына явлык байлапты. «Мама, тамагынъа не болды?» деген соравыма, «Меним англиям шыгып туры» деп яваплады, ангинасын айтып.
     Бир кере анам авылымыздынъ бир кыскаяклысы акында хабарлай турып: «Ол куьшли пише, ол «зато» деп соьйлейди», – деп айтканы эсимде. Тек «зато» деп соьйлесе,  аьдем неге куьшли болатаганын анъламадым. Анамнынъ соьйтип ойлаганы, сол  аьсерде кыскаяклы «зато» деген соьзди айлак эмоционально айткан болса ярайды  деп ойлайман бу куьнлерде.
Белгили койшы, бизим тенъимиздинъ атасы «Мал меканга терезе коьзлер керек, сколозняк болса козылар оьледи» деп айткан. Арак уьйип турган аьсерде, бир ясуьйкенимиз тавлы яска арактынъ уьстине мин деп айтаяк болып, «Слезай наверх» деген. Сондай коьплеген мысаллар халк арасында юреди.
      Сол йылларда орысшады аз билген авылдасларымыз да аьр кайсысы оьз орынында куллыгын тийисли кепте бажарган, иси мен сый казанган. Бизим тенълер болса, окый келе, орысшады да байырлап алганлар, коьплеген кеспилердинъ сырларын да билгенлер, илмилердинъ бийикликлерине де еткенлер. Уллы орыс тилин билмей биреви де калмаган. 
Биз окыган алпысыншы йылларда школада окув алатлар бек аз эдилер. Аьли школага, классларга кирсенъ интерактивный такта, туьрли аудио эм видеоаппаратуралар, тамда кайдай тек плакатлар, суьвретлер, язувлар коьрмейсинъ – тамда бир сантиметр бос ер йок. Бизим заманда класста уьйкен кесек такта, бор, шуьберек, транспортир. Арада бир география  окытувшысы дериске глобус аькеледи. Мен йогарыда белгилегенлей, коьп болганга бизди эки класска боьлдилер: «А» класс эм «Б» класс. Мен «А» класста эдим. Эки класстынъ кеделери арасында сол бай тувыл алатларга дайым куьрес болып туратаган эди: аьр кайсымыз да  соларды оьзимиз  окыйтаган класска аькетип салмага шалысатаган эдик. Алатлар кайсы класста калса, сол енъуьвши болатаган эди. Ама бизим соьйтип куьресип алган олжамызды, дерис басланганлай ок, «А» класстынъ яде «Б» класстынъ  окытувшысы  оьзининъ классыннан бир окувшыды йиберип, оьзлерине  керек алатты аькететаган эдилер. Бизим соьйтип куьрескенимиз, соьйтип енъгенимиз босына кететаган эди. Буьгуьнлерде сол тоьбелеслерди эсиме алсам, тенълеримнинъ кайсысы соларда кайтип катнасканы коьз алдыма келеди. Мине Климбек Тунгатаров (яткан ери ярык болсын) куьреске йигерли кепте ойсыз атылады, мине Ахмедзан Искаков таластынъ ортасындагы алатты онъайлы кепте камтыйды. Бийманбет Зарманбетов (яткан ери ярык болсын) куьндесине аркасы ман бурылып, колларын артка карап силтеп, тоьбелеседи. Бийманбет аьелде экинши бала эди. Зарманбетовлардынъ аьелининъ акында айырым айтув керек деп ойлайман: доьрт увылдынъ уьшеви ногай халктынъ маданиятынынъ яркын ваькиллери боладылар. Тек бир Бийманбетти Кудай оьнер талант пан канагатламапты эди. Ама онда баска  талант бар эди: дуныяга ийгилик пен карав, аьдемлерге сенуьв, терисликти шыдамав. Бу аьел акында хабарымды басыннан алып айтпасам дурыс болмас деп ойлайман. Доьрт увылды, пишеси эрте оьлип, Танъатар агай яслайын оьзи оьстирди, тербиялады. Аналары дуныядан тайганда кеделер бек кишкей эдилер. Нариман авылында кеделердинъ атасына «Пишекей Танъатар» дейтаган эдилер. Буьгуьн ойлайман, доьрт йигитти тербиялап оьстирген Танъатарга пишекей деп келиссиз кылыклары уьшин айтылмаган, кеделердинъ атасына  уьйдеги баьри куллыкларды да – эркектикин де, пишедикин де – оьзине этпеге туьскен, сонынъ уьшин де ога «пишекей» деген ат тагылган. Йогарыда белгиленгенлей, кеделердинъ уьйкени Нурманбет Танъатар улы Зарманбетов  савлай Дагестанга, савлай Россияга белгили педагог. Ол художник. Ол ногайдынъ кол оьнерининъ устасы, соны Нурманбет Танъатар улы яс несилдинъ де юрегине синъдирмеге белсен  шалысатаганлардынъ бириси болады. Онынъ колдан ясалган шыгармалары кайдай уьйкен оьлшемли выставкада да салынып коьрсетилмеге болаяк дережеде ясалган. Ол оьзининъ ясалган затлары ман республикалык, савлайроссиялык ярысларда енъуьвши болып шыккан.
     Бизим тенъ-досымыз Бийманбет Зарманбетов Танъатардынъ экинши кедеси эди. Мен йогарыда белгилеп кеткенлей, Бийманбетте оьнер талант болмаса да, онда таза юрек, баьрин де оьзиндей коьрип, баскалар да ога яманлык этпес деп ынанув куьшли болган. Ол койшы бригадада подпаска болып ислейтаган эди, бир куьн анъсыздан, бирев де куьтпегенлей, оьз-оьзин туьбек атып оьлтирген. Туьрли хабарлар айтадылар, ама не зат болганын, не зат оны солай да карландырганын ашык этип биревден де эситпедим. Тек бир затты ийги билемен: дуныяга онынъ юрегининъ ашыклыгы,  яманлык этпес деп  аьдемлерге ынанувы намартлыкты шыдап болмаган. Баска аьдем, калай кыйын болса да, амал  тавып синъдиреек терислик ога шыдап болмастай, яшав ман келиспейтагандай болып сезилген. Коьрген терисликти Бийманбет айлак авыр шеккен, неге десе ол оьзи яманлыктан, намартлыктан эрек аьдем болган.  Бизим заманда ийги аьдем, таза аьдем болув деген де уьйкен талант. Сонынъ уьшин де мен Танъатар агайдынъ экинши кедесин де яркын аьдем, талантлы аьдем эди деп санайман. 
     Танъатар агайдынъ уьшинши кедеси Кошманбет Зарманбетов сав ногай халкымызга белгили уста  йыравымыз, юреклерди есирге алган  баритоннынъ иеси. Калай уста йырлайтаган эди ол бурынгы ногай йырларды, кайтип сейирге калдыратаган эди ол аьдемлерди оьзининъ йырлавы ман. Шал-Кийиз Тиленши улы, Асан Кайгылы, Казтуган Суьйиниш улы – бизден юз йыллар эрте яшаган шаирлердинъ йырларын да, аьлиги заманда язылганларды да Кошманбет Зарманбетов аьдемлердинъ янларына етип, акылларыннан терен ой, юреклериннен ийги сезим, коьзлериннен яс шыгарып йырлайтаган эди. Кайсы бир йырларына соьзлерин де, анъын да оьзи язган эди. Тек яшавы кыска болды Кошманбеттинъ: буьйреклери ислевин токтатып, кырк ясына да толмай дуныядан кешти. Кошманбетти аман акалмага болаяк эди ме экен деп ойланаман бу куьнлерде, эгер онынъ эмленмеге карыжы бар болган болса?! Аьлим, язувшы, шаир Джалалдин Шихмурзаев та тап сондай авырувдан кетти. Ол буьйреклерин авыстырмага шерет карап турганда, дуныядан тайды. Эгер 30 мынъ маьнет тоьленген болса, ога буьйректи шеретсиз авыстырмага болаяк эдилер деп эситкен эдим. Сол йылларда 30 мынъ маьнет, оьзек те, коьп акша эди. Сол шаклы акша, элбетте, Д.Шихмурзаевте болмаган. К.Зарманбетовтынъ да буьйреклери токтап, дуныядан кешти деген хабар келди ол яшап-ислейтаган алыстагы Ульяновск каладан. Оькинишимиз оьткир пышактай, йоювымыз кайтарылып толыстырылмастай эди. Кудайдынъ да бизге языгы ийиди. Кудай бизге бурынгы йырларымызды йырламага Кошманбеттинъ орынына бас деп Арсланбек Султанбековты бергенине, сонъ, ойлап-шегип карап, халкынъыздынъ бурынгы йырлары айлак бай, сизге бир йырав аз  деп, бай тавыслы  Алибий Романовты да йибергенине  разымыз. Дагестан Республикасынынъ кайсы бир чиновниклери де ногай халктынъ культурасынынъ келеектегисине, кадрларына караганда, Кудайдан коьрим алса ийги эди. Республикадынъ чиновниклерининъ, оьзлерине онъайлы болса, ногай халкынынъ культурасы акында зере де ойламайтаганларына бир неше кере шайыт болганман. Кошманбеттинъ акында тагы да бир зат айтып озбага суьемен. Йогарыда белгилегенлей, доьрт кедеди атасы ялгыз оьстирген, оьзек те, танъкылык та, етиспевлик те болган. Кошманбетке ол заманларда европа этикетин уьйде уьйренмеге эп аз болган, сонынъ уьшин де бар ерде, яслайын енъил машиналарда кыдырып  оьскен кайсы бир акылятаклар онынъ айтылып кеткен кестиксиз соьзине, ортак анълавга келиспейтаган кылыгына куьлетаган эдилер. Яшавда не де болады. Бирерлерде эсик тесикке де  куьледи. Кошманбеттен увыл калды, йыравымыз ога Казтувган деп ат таккан эди. Танъатар агайдынъ аькиеси Коьшали де халкымыздынъ  аты айтылган биринши  скульпторы. Онынъ куллыклары районымызды, туьрли калаларды  ярасыклайдылар, дережели выставкаларда коьрсетилген.
     Танъатар агайымыз оьзи ялгыз, танъкылыкта, эркек куллыгын да, пише кулыгын да оьзи этип, «пишекей» атка тагылып, оьстирген кеделер халкымыздынъ атлары айтылган талантлы ваькиллери болып шыктылар. Тек Танъатар агай коьрмеди увылларынынъ асыл болып, аты-даны шыгып, абырайлы аьдемлер болганын. Экинши ягыннан,  Танъатар агай эки увылынынъ яслайын дуныядан кешкен оькинишин де сезбеди. Буьгуьн Танъатар агайга балаларынынъ белгили аьдемлер болганына суьйиниши ме яде эки кедесининъ яслайын дуныядан кешкенининъ оькиниши ме – кайсысы онъайлы болаягын  шеккиге салып, шегип карап болмаймыз. Тек калай болганда да,  балаларынынъ яслайын дуныядан тайганы аьр кайсы атага да, анага да тенълестирип болмас кайгы деп ойлайман. Танъатар агайдынъ увылларынынъ етимислерине халк суьйинеди, куьезленеди, эрте кеткенлерининъ оькинишине эл кайгырады. Алла соьйтип буйырткан болартагы. 
    (Ызы болаяк).
    Суьвретте: бизим биринши класс буьгуьнлерде.