Конакта – ногай ярыкландырувшысы А.Джанибековтынъ тувдыклары

Абдулхамид Джанибеков Астраханьде тувган, 1879-1955-нши йылларда оьмир суьрген. Савлай яшавын ногайлардынъ авызлама халк яратувшылыгын йыювга багыслаган. 1918-нши йылда Сырт Кавказга коьшкен. Кириллица негизинде аьлиги ногай тилининъ кепленуьвининъ басында турган. Онынъ бас куллыгы – ногай фольклорининъ «Соьз казнасы» деп аталган доьрт топлама китаби.
Мемориалдынъ биринши тасы 1997-нши йыл салынган, аьли болса онынъ шатлыклы аьлде ашылувы планланады. Эстеликти салувга бас амалларды тувдыгы Марат Джанибеков, «Каскад» ОАО-дынъ толтырувшы директоры кириткенлер. Бас архитектор Абдурахман Махмудовтынъ соьзлерине коьре, негиз эсабында ислам архитектурага келисли йосык алынган. Эстеликтен узак болмай Джанибековтынъ аьелининъ уьйи ерлесилген. Конакларды, солай ок салынаяткан межигитти коьрмеге шакырдылар: ол мусылман ярыкландырувшы Абдурахман Умеровтынъ (Гумаридинъ) сыйына салынган. Ол – Абдулхамид Джанибековтынъ яшавында уьйкен орын туткан аьдем.
Кутлав соьзлери мен «Эдиге» ногай адабиат орталыгынынъ президенти Эльдар Идрисов, архитектор Абдурахман Махмудов, солай ок «Эдиге» орталыгынынъ правлениесининъ куллыкшылары шыгып соьйледилер. Конаклар Астрахань кремлинде эм краеведлик музейинде экскурсия эсабында болдылар, кеш мезгилде оларга Растопуловка авылынынъ маданият орталыгында миллет концерти коьрсетилди.
Абдулхамид Джанибековтынъ 13 балалары болган, ама сол авыр йылларда аьдем оьлими йогары болган, сонынъ уьшин олардынъ тек алтавы аман калганлар: Энвер, Мунир, Гаяз (Уллы Аталык согысында ян берген), Роза, Софья, Клара. Энъ уьйкен делегацияда Лилия Мунировна эди, баьри йыйылган немерелери арасында тек онда уьйкен атайы эм оны ман биргелес яшав акында эскеруьвлер сакланган. Онынъ аркасы ман Джанибеков тукымы тек Ерде тувыл, Космоста да белгили. Онынъ алдынгы ян косагы Владимир Джанибеков, белгили летчик-космонавт онынъ тукымын алып, дуныя эсабында оьмирлеткен. Лилия Мунировна Абдулхамид Шаршенбиевич акында бираз хабарлады: «Мен оны ман 4-5 ясымда яшаганман, ама онынъ келпети эсимде сакланган. Оьз ойларына коьмилип, парахат олтырып турган мезгили – коьз алдымда, ярасык юзли, оьз ишине карагандай коьзлери бар атай эди. Бирерде ашык терезели боьлме ишинде вызылдаган елден онынъ коьп кагытлары, документлери савлай боьлме ишинде шашырап, биз оларды йыйнайтаган эдик. Мен ога онъ беттен янасатаган эдим. Ол мени басымнан сыйпап, аякларына салып, шайкайтаган эди, ногай такпакларды айтып.


Зарема Ибрагимовна Дзыба, Софья Абдулхамидовнадынъ кызы, КЧР-дынъ Йогары Судынынъ административлик ислери бойынша суд коллегиясынынъ председатели, КЧР-дынъ ат казанган юристи булай хабарлайды: «Уьйкен атайымызды тек суьвретлерден, анамнынъ хабарлары эм онынъ ислери бойынша билемен. XX юзйыллыктынъ 20-ншы йылларында Россияда тыныш тувыл эди: ашлык, политикалык репрессиялар. Кишкей халклардынъ аьлимлерине (олар кавыфлы деп саналатаган эдилер) элимиздинъ сол замандагы басшылары ягыннан эс каратылмайтаган эди. Репрессиялардан сакланув уьшин атайымыз тувган Астраханиннен кетпеге амалсыз болган. Келтиринъиз коьз алдынъызга: шоьл ери, иссилик эм ашлык, ян косагы эм кишкей балалары – баслап Дагестанга, сонъ Кавказга бараяткан арбада. Дагестаннынъ Терекли-Мектеб авылындагы мектебте оьз исин бардырган. Аьли ол мектеб онынъ атын юргистеди. Согыска дейим атайымыз Карашай-Шеркеш ерине не уьшин коьшкенин билмеймен. Белки, себеби – мундагы ногайлардынъ фольклорин оьмирлетуьв. Коьшип-конып юргени ога оьз балаларынынъ билими акында каьр шегуьвине буршавлык тувдырмаган. Уьйкен кедеси Энвер КПСС ЦК-дагы Йогары партиялык мектебин окып тамамлаган, экинши кедеси Мунир – зоотехник, а кишкейи Гаяз окытувшылар институтын окып битирген. Уллы Аталык согыс йылларында эки кедеси фронтка кеттилер, Гаяз согыста ян берди, эм сол йойымнан атайымыз ызгы куьнлерине дейим кыйналды. Оьзи ол согыс йылларында меним анам, 15 ясындагы Софья ман яяв юрип ногай авыл мектеблеринде дерислер беретаган эди. Кызларына да ол  тийисли билим алувга демевлигин этти: Роза – МГУ-ды, Софья эм Клара – Ставрополь пединститутын окып битиргенлер, уьшеви де Москвада аспирантурада окып, диссертацияларын яклаганлар. Мен – уьшинши несилде интеллигент, меним балаларым – доьртинши несилде. Бу баьри зат – атайымыздынъ аркасы ман! Мен Астрахань областининъ ногайларына бек разыман. Олар Астрахань каласынынъ орамларынынъ бирисин, Растопуловка авылындагы мектебке онынъ атын такканлар. Бас иемен олар алдында».
Мурат Султанович Шаов (А.Джанибековтынъ немереси, кызы Розадынъ кедеси), РФ ат казанган врачы, 30 йылдан артык заман Москва областининъ психиатрлык больницасын басшылаган. Ол булай хабарлайды: «Оькинишке, биз уьйкен атайды тек эскеруьвлерден билемиз. Мен ол оьлгеннен сонъ, 2 йылдан сонъ тувганман. Онынъ аркасы ман халк яны сакланган – маданият, тил эм онынъ байлыклары. Ол яс заманында сол затты сакламага кереклиги бек маьнели экенин анълаган. Бу иске баьри куьшлерин беруьв уьшин оьз халкын, ата-бабаларын соьйтип те суьймеге керек экени аян. Ол заманда ондай билдируьвлер таппага бек кыйын болган. Аьли биз бирерде узак ерлерге автобус пан бармага кыйналамыз, а ол керек ерге яяв яде арба ман барган. Ога сол аьрекет уьшин бирев де тоьлемеген. Оьзининъ уьйкен аьелиннен заманын алып, оны бу ярыкландырув исине багыслаган. Савлай яшавы бойынша атайым уьйкен арыптан окытувшы эди: оьз окувшыларын йолландырган, яшавдынъ уьйкен йолына салган. Эм бизим борыш: немерелерине онынъ акында, эткен иси акында эстеликти калдырув».


Тимур Султанович Шаов (А.Джанибековтынъ немереси, Роза кызынынъ кедеси) булай дейди: «Мен ога бек разыман. Тилге суьйимлик менде де бар. Мен де язаман. Атайым драматург та болган, онынъ язган пьесалары да бар. Соьзсиз де, тилге суьйим кан тамыры ман коьшеди демеге керек. Онынъ баьри балалары да йогары билимли эдилер: меним анам – илми-актарув институтынынъ директоры. Энвер Абдулхамидович (уьйкен кедеси) йогары патшалык ерлерде ислеген, сонъында газета редакторы болган. Софья Абдулхамидовна – ногай тил учебнигининъ авторы, Клара Абдулхамидовна – филолог, Москвада институтта окыган эм ислеген. Меним анам партия обкомында ислегенде, куллыгы бойынша Ставрополь каласына тез-тез баратаган эди. Онда ол замандагы райкомнынъ биринши секретари Михаил Сергеевич Горбачев оны ийги соьйлеп болатаганы уьшин бек сыйлайтаган эди. Белгили шаир Расул Гамзатов ога, «розе – жемчужине Теберды и Дагестана» деп язып, оьз китабин савкатлаган».
Йылы эскереди атайын Анна Леонардовна Жданова да, Клара Абдулхамидовнадынъ кызы: «Мен уьйкен атайды коьрмегенмен. Меним анам Клара аьелдинъ энъ кишкей кызы эди. Биз Москвада яшайтаган эдик, меним анам оьлгенде, мен 14 ясымда эдим. Атайымнынъ калымжасы мага да кан тамыры ман коьшкен: меним анам институтта орыс тилден эм адабиаттан окытувшы эди, мен – педагог-психолог, кызым – шет эллер тиллерининъ окытувшысы. Педагогикага эм филологияга суьйим бизде – ол атайымыздынъ калымжасы».
А.Джанибековтынъ шоьбере кызы (правнучка) Мария Вячеславовна Чагина (Анна Леонардовнадынъ кызы) «Оьнершилик, талап деген кан тамыры ман несилден-несилге коьшпеге болады дегенди аянлайды ызгы йыллардынъ сол акта шыгатаган билдируьвлерди», – дейди.
«Эдиге» ногай маданият орталыгынынъ Правлениеси Астрахань областининъ маданият эм туризмнинъ регионаллык министерствосын эм «село Растопуловка» МО администрациясын, конакларды хош коьрип йолыгып, байрам концертин озгарганы уьшин разылыгын билдиреди.
С.Ажхарисова.