Бир увырт сувга заьр болып…

Уьйкен несиллердинъ эслеринде, муннан 30-40 йыллар артта яздагы яллаган шилледе де шоьлимизге айда 2-3 кере куйып ямгырлар яватаганы. Явганлар, неге десе авылымыздагы сувдынъ номайлыгы авыл авасында «сув айланысын» дурыс канагатлаган. Эндигиси тап курал айыннан казан айына дейим явын-шашынды тилеп те алып болмаймыз. Болмаймыз, неге десе район орталыгындагы баьри табиат сув объектлери бири калмай курыганлар. (Оларга курымага алдынгы район етекшилери, ызгы йылларда кайбир авыл яшавшылары «коьмеклерин» эткенлер). Соны ман бирге иссилик эм кургаклык оьз кезуьви мен яз айларында ер астындагы артезиан сувларынынъ оьлшемин де тоьменлетеди. Сога авылдаслардынъ бавлар оьстируьвин де, янъы уьйлердинъ салынувын да косынъыз. Сол себептен биздеги артезианлардан келетаган сув оьлшеми кемий береди. 

…Терекли-Мектеб авылдынъ О.Аджиев атындагы орамы. (Бу орам халк авызында «Дудаевка» деп аталган микрорайонында орынласкан.-Ред.). Ол ызгы йылларда авылдынъ сырт-куьнтуварында янъы курылган орамлардынъ бириси. Бу орамдагы уьйлерге буьгуьнлерде… сув келмейди. Ол зат мунда аьли бир неше йыл язлардан алып солай.

– Быйылгы язда бизде сув ман канагатланув айлак та оьткирленди, – дейди орам яшавшысы, 2-нши куьптинъ сакаты Гульшаар Шандакова. – Мине коьресиз, меним не казан уьйиме, не ваннама, бир ерге де сув келмейди.

Мен кранларды ашып карайман, дурысында да солардан бир тамшы сувдынъ оьзи де туьспейди. 

– Былтырларда кешелерде сама аз-маз сув агатаган эди. Быйылдан алып ол да токтады. Насос бар. Ама онынъ да куьши етпейди. Сувдынъ йоклыгыннан мен быйыл язда уныкларымды оьзиме конакка шакырып болалмадым, – деп куьрсинеди Г.Шандакова. – Сувсыз язда балаларга не куьез?..

Онынъ конъсысына киремиз. Зина Ельманбетова – ол да пенсиядагы кыскаяклы. Онынъ уьйинде де тап сондай аьл. Азбарда балаларга шомылмага деп салынган бассейн курып ятыр. Ювынатаган душ та бар, тек онда яз басланганнан алып сув йоклыктан бирев де ювынмайды. 

– Бизим уныкларымыз шомылмага УОС беттеги уьйлерге барадылар. Ас аьзирлевге, кир ювувга сувды ювыктагы орамнан тасыймыз. Мен оьзим шешекейлер, емис тереклер оьстирмеге бек суьемен. Сув йоклыктан оьстиреалмайман, – дейди З.Ельманбетова.

Авылдаслар былтыр уьй-уьйден 1-ер мынъ маьнеттен йыйнап, орамга балшыктан болса да йол салдырган эдилер. Тек соьйткен йолдынъ балшыгы эндиги калмаган… 

Бу орамдагы Манаповлардынъ азбарына да киремен. Мунда да сув йок. Тап сондай аьлди Аманакаевлердинъ, Марина Маушевадынъ, Динара Таушевадынъ эм баскалардынъ уьйлеринде де оьз коьзим мен коьрмеге туьсти…

Соны ман бирге янындагы орамларда, айтпага, Кокоев атындагы орамдагы уьйлерде сув бар! Бу яктагы микрорайонга Шешен Республикасында дав болган йылларда амалсыздан коьшкен яшавшылар уьшин «Кызыл Крест» халклар ара комитетининъ ярдамы ман янъы артезиан башнясы ман бирге салынган эди. Сол артезианнынъ, элбетте, куьши эндигиси етпейтаган да болар (йылдан-йылга бу якларда янъыдан-янъы уьйлер салынувда). 

Дурысында, яй айларында сув танъкылыгы – ол район орталыгынынъ хыйлы орамларынынъ оьткир маьселеси. Айтпага, Аталык согысы, С.Батыров, Казимир микрорайонындагы эм сондай хыйлы орамларга язда сув етиспейди. Район орталыгынынъ социаллык маьселеси тек бир сув етиспевлиги мен тамамланатаган болса экен. Аьли мундагы бирер орамларга, айтпага, Победа микрорайонына электроярыктынъ, газдынъ оьлшеми етиспейди. Победа микрорайонынынъ бирер уьйлеринде электроярыгы бар, баскаларда йок: холодильниклер, кир юватаган автоматлар, сув тартатаган насослар соннан себеп ислемейдилер. Солардан тура яллаган исси шилле куьнлеринде авылдаслар бек кыйналадылар… 

Терекли-Мектебтинъ орам йоллары акында соьзди козгасак – ол оьзи алдына уьйкен маьселе. Авылда йылдан-йылга янъы орамлар косыла берген сайын бу сорав мукаят та авырланады. Кайбир янъы курылган орамларда не электроярыгы, газ, сув, йол, бир зат та йок. Бирер орамларда соларды яшавшылар оьзлери акша йыйнап саладылар. 

Экиншилей, район орталыгында курылатаган янъы орамларга коьбиси бизим авыллардынъ яшавшылары коьшедилер. Дурыс, закон бойынша аьр ким де оьзи суьйген ерге коьшип уьй курмага ыхтыяры бар. Ама авылларымызды босатып, биз оларды кимге калдырамыз экен? Картларга ма?..

Бу маьселеден тура «село Терекли-Мектеб» СП МО аькимбасы Зейдулла Аджибайрамов:

– Район орталыгында турак уьй курылысы белсенли юритилуьвиннен себеп, янъы курылатаган эм эски микрорайонлардагы инфраструктура соравларын шешпеге бюджетте карыж етиспейди. Мен аьр бир орамга, уьйге керекли сувды, йолды, электроярыкты, газды суьйинип те еткерер эдим, – дейди.

Ал, эндигиси ол зат солай деп энъ де керекли социаллык маьселелерди шешпей турайык па? Ол зат кавыфлы, неге десе халктынъ ашувын коьтермеге болады. Сол себептен, «Ногайский район» МР администрация етекшилерине келеек йылдынъ республикалык бюджетинде Ногай районы уьшин артезианлар казув, энергетика, газ, йол тармакларын ярастырувга керекли акша оьлшемин белгилетуьв керек.

Янъыларда болып оьткен аппарат йыйынында «Ногайский район» МР администрациясынынъ аькимбасы Мухтарбий Аджеков районда артезианлар казувга, электроярыкты ярастырувга, сув башняларын курувга, авыл ишиндеги сув тармакларын тазалавга республика бюджетиннен 10 миллион маьнет акша шыгарылаягын билдирген. 

Терекли-Мектеб – ол ер юзине шашыраган халкымыздынъ законга язылмаган орталыгы. Ногайдынъ ян орталыгы дер эдим. Кайсы бир яктан тек ногайымыз тувыл, баска миллетлердинъ ваькиллери де мунда келедилер. Сол себептен Ногай район орталыгы сав дуныядагы ногайга келисли орталык болмага тийисли. 

М.Ханов.