Базар деген аты бар

Караногайда аьли тап орта оьмирлерден белгили Уьй-Салган авылында болган уьйкен базар акында хабарлар халк авызында эндиги де легенда кимик айтылады. Сол базарга тек Ногай шоьллигиннен тувыл, конъысы Ставрополь губерниясыннан, Дагестан, Армения, Шешен, Осетия, Кабарты тав эм туьзлик авылларыннан саьвдегерлер келип савда юриткенлери белгили. 
Оьткен ХХ оьмирдинъ басында заьлимдей уьйкен базар Терекли-Мектеб авылынынъ кубыласында орынласкан болган. Сонынъ акында ногай язувшы Хали Байрашев те оьзининъ «Ярыкка ымтылувда» деген романында: «Терекли-Мектебте сол озган йылларда заьлимдей базар болатаган эди… Базарга аьр яктан саьвдегерлер келедилер: Ораз (аьлигиси Червленно-Узловая) бойдан мышыгызлар, ингушлер, Яксай (аьлигиси Аксай), Хасавюрт беттен кумыклар, аь ногайлар кайшанда, бир зат та алмаяк, сатпаяк болсалар да, тек базарды коьрмеге, янъылык хабарлар эситпеге йыйыладылар…»  – деп белгилеген.
Аьлиги район орталыгынынъ базарын аьр бир район яшавшысы бала заманыннан алып билетаган болар. Советлер заманында тек бир кишкей савда коьтермеси эм сога карсылас орынласкан тел шилтер мен агаштан курылган комиссионный туькеннен оьзге онынъ азбарында коьзге илингендей мекан болмаган. Болса да, сога карамастан, базар еринде авылдаслар эт, суьт продуктларын, емис, ясылша сатпага эм сатып алмага эп табатаган эдилер. 
Йогарыда белгиленген элдеги рынок реформалары ман байланыста район базары 1990-ншы йылларда эм 2000-ншы йыллардынъ басында заьлимдей янланып баслады. Мунда савда юритуьвши ердеслеримиздинъ саны оьсти (алдынгы йылларда коьбиси тав районлардынъ яшавшылары эдилер), ерли предпринимательлердинъ хыйлысы базар еринде байыр туькенлерин, эт сатувшы павильонларын, шай ишетаган уьйлерин курдылар. Базар майданында кысы-язы авыл яшавшылары эм баска ерлерден келген конаклар бийдай, ералма, аьжибийдай эм баска авыл хозяйство продукциясын, балык сататаган эдилер. 2000-ншы йыллардынъ басында авыл администрациясынынъ аьрекети мен, мундагы эски савда коьтермеси тайдырылып, темирден янъы 3 коьтерме курылды, эттинъ, суьттинъ яравлыгын ветеринария яктан тергейтаган уьй де салынды. Соьйтип, базар ери заьлимдей район савдалык орталыгына айланды. Мунда куьн сайын баьри авыллардан да аьдемлер келетаган эдилер. Соны ман бирге базар бир неше куллыксыз калган район яшавшылары уьшин ис орынлары да болды. 
Тек соннан не пайда, 2010-ншы йылдан алып, тешкеруьвли карасак, район базары бара-бара босай береди. Буьгуьнлерде базар ерине барган аьдем аьдетте болмаган мунълы суьвретти коьреди: уйык-тынык майдан, ябылып, капыларына киртлер илинген уьнъирейген туькенлер, павильонлар,  (солар эндигиси бузылып та баслаганлар), кыйшайган савда столлар, 4-5 сатувшы олтырган коьтермелер эм доьрт те ягын курсап алган кокыслар…
Район орталыгындагы базардынъ бузылувы бир ягыннан савда орталыгы ызгы йылларда авылдынъ Эдиге орамына коьшуьви мен байланыслы. Бу орамда бир неше йыллар артта «Юлдыз» балалар бавынынъ, аьлиги МФЦ алдында ердеслеримиз айырым сатув майданларын уйгынлаган эдилер. Оларды 2015-нши йылда авыл администрациясынынъ карары бойынша ерли базарга кайтардылар. Тек сатувшылар оьзлерине онъайлы болган Эдиге орамыннан айырылмадылар, эндигиси олар сонынъ энъ ызында, куьнбатар бойында орынласканлар. Сондагы сатувшылардынъ ойына коьре, авылдынъ орталык йолы савдалык юритуьвге онъайлы ер. Бу ойды, эгер ерли базарды баска ерге коьширмеге туьссе, эсапка алув керек болар.
Экиншилей, аьлиги базар тоьмен ерде орынласкан себеп ол куьз-кыс айларында шандак сувга толады. Дурыс, сонынъ азбарына авыл администрациясы коьп кере балшык, тас тоьккен, ама, сога карамастан, бираз явын-шашын бола калса ок, базар ерин сув алады. Сол аьсерде онынъ капыларыннан азбарына коьлик не кирип, не шыгып болмайды. 
Уьшиншилей, аьдем деген заман-заманы ман оьзининъ яшаган яде ислеген ери онъайланып барганын суьеди. Район базарынынъ азбарында сол биз белгилеген 2000-ншы йыллардынъ басында этилинген бир кишкей курылыслар эм туьрленислерден сонъ, баска йылларда бир зат та илгери оьрленмеген: кыста – шандак, батпак, язда – шанъ, иссилик, аз десенъиз, каерде де кокыслар. Коьтермелер, савда столлары неше йыллар бояк-сырдынъ оьзин де коьрмей турадылар. Базарда аьжетхана да йок, азбар сыртындагы тасланган туькен меканларынынъ бирисин сонынъ уьшин ярастырмага коьп карыж керекпейди. Тек буьгуьнлерде базарга келген аьдем сонынъ биревге де керек тувыл экенин оьткир сезеди. А тоьгерек ягымызда яйнаган яз куьнлери – базардынъ кайнаган аьсери болмага керек заман. 
Тувган еримизде бурынгысы сондай уьйкен айтылган базарлар болып, аьли болмаганын анъламага кыйын. Базар деген зат эндиги де модадан таймаган. Ол аьлиги заманларда да аьдем муктажлыгы уьшин бек керекли. Оннан сонъ, базар да яшав ман бирге илгери абытламага тийисли. Тенълестируьв уьшин, Кизляр каладынъ базары алдын калай эди, аьли кайдай болганын коьплер коьргенлер. Алдынгы маштак коьтермелер орынына бийик уьйкенлери, кенъ, аьдемге юрмеге енъил этилинип туьзилген сыралар мунда савда эткенлерге де, келгенлерге де онъайлы. Сондай эм соннан да ийги базарлар болмага тийисли. Бизим район базарына да эс берилсе, бир коьтермеди сама ябык этип, кыстагы сувыкларда да савда онъаргандай этип курса, бек ийги болар эди. 
Оннан сонъ район еринде юмада яде эки юмада бир кере оьткерилетаган базарды уйгынлав керегеди. Сондай базар, айтпага, конъысы Тукуй-Мектеб авылында оьтеди. Юмада белгиленген куьнге мунда тоьгеректеги юртлардан саьвдегерлер, фермерлер, касапшылар, балыкшылар, балшылар, анъшылар йыйыладылар. Неге ярамайды экен сога усаган базарды яде ярмалыкларды Ногай районында да оьткермеге? Дурыс, бизде де сондай ярмалыклар куьзде, авыл хозяйство куллыкшысынынъ куьнинде озгарылады. Тек бир куьн. Ол аьлиги заманда, элбетте, аз. 
М. Юнусов.