«Ятлавымнынъ бар ды куьйген сырасы»

Янмурза Аллаяр улы кенъ манълайлы, калын каслы, терен коьзли, сабыр юрисли, тавысын коьтермей соьйлейтаган киси эди. Ол «Бозйигит», «Тахир эм Зухра» деген дестанын, Шал-Кийиздинъ толгавларын, дин назмыларын тойшылап юргенде, суьйип йырлайтаган эди. Солай ок халк арасында тарих хабарларын, аьвелгиден эртегилер айтып туратаган эди. Соьйлегенде такпакты, айтувды, юмакты кулланмай болмайтаган эди. Янмурза-атайдай аьдемлер аркасы ман ногай халктынъ оьлмес соьзли йырлары, шынълары, асыл соьзлери оьмирлер алысыннан бизге еттилер.
Соьзинде, Яйык сувындай толкынласып турган, халк авызлама яратувшылыгы Магометке калемин колга алмага себебин тийдирмей болмады.
Шаир М.Кожаевтинъ ятлавларында  кыравдынъ аклыгы ман, алма бавдынъ ак шанъы ман, ак кумнынъ тыртыгы ман, яшавынынъ язлыгы ман, ылав аттынъ авызыннан шыккан ак коьбиги мен, туьнлердинъ юлдызы ман сукланганы, шаксыз куьйип кеткен суьйим мен кайгырганы сезиледи.
Магомет Кожаевтинъ атасы терен акыллы, туьз насихатлы, каьмбил аьдем эди, сога коьре ол, яшавда алдыга карайтаган эди. Эгер Янмурза Аллаяр улы бир ис этип басласа, алгасав уьстинде бир де этпейтаган эди. «Калган иске кар явар» деп, этип баслаган исин танълага калдырмайтаган эди.
Магомет Кожаев те атасына усап, сабыр хасиетли, этип баслаган исин ян-ягыннан шегип карар, алгасамай иске кирисип, битирмей яны парахат болмайды.
Нариман авылында Янмурза Аллаяр улы Кожаевтинъ аьели татым, берекетли, конак суьер эди. Магомет Кожаевтинъ анасы Салимет арыксымал, орта бойлы, бавырмалы, яркыраган манълайлы, куьллегеш, маьлек бетли, эки коьзи еннеттинъ шырагындай, соьзлери зем-зем сувындай, шыт коьйлекли, узын егинли, юпар ийисли явлыгын басыннан туьсирмейтаган эди. Ол азбарында йоьрме, казы, толтырма илип коятаган эди. Коьрген кисидинъ коьзин тоймастай этетаган эди. Кысыр оьтпекти, катламады, бавырсакты, боьректи Салимет-абай писирген мезгилинде куьлкиси эринде, куванышы юрегинде эди. Онынъ шоьмисинде «ишсенъ тузсыз куврай шай, елде куьймес ак манълай» деген язув да бар эди. Салимет-абайдынъ «бир куьн туздам еген уьйге, мынъ куьн салам бер» деген суьйикли айтувы бар эди, оьзининъ анасыннан эситкен. Сол айтувды ол тутатаган эди.
Уьйге келген конакка Салимет-абай, ногай шайга калемпирин, явезин, даьршинин салып, суьтлеп, сары май косып, сап-сары этип, кырк кере  сапырып, юзик-касын йылтыратып, асып, иширтпей йибермейтаган эди.
Янмурза Аллаяр улынынъ уьйинде конак болмайтаган  куьни йок эди, неге десенъ бирев маслагат сорап, бирев китап аштыртып келетаган эди.
Магомет Кожаев те, анасына усап, конак суьер, берекети мен боьлиспеге шалысып туратаган аьдем…
Нариман авылдынъ сегизйыллык школасын Магомет битирип, Терекли-Мектеб авылдынъ А-Х.Джанибеков атындагы школасында 9-10 классларында окымага йолланады.
Тынык шоьлдинъ уьстинде, танъ кызарып атканда, ол тенълери мен айырылысаякта «Ызгы куьнлер…» деген ятлавын язады:
Ызгы куьнлер… Эс актарып карайды,
Школадынъ капысынынъ алдында
Куванышлы оьтип кеткен йылларды,
Эм не затлар болганын ол йылларда.
Биринши куьн школага келгенин,
Бала юрек «тез» деп айтып, телезип.
Энъ биринши арыпларды билгенин,
Дуныя ман таныскандай суьйинип.
Тынълаганда окытувшы хабарын,
Каравларда янган таза ярыкты.
Йолыкканын, «Кеш келдим» деп, асыгып,
Парталар ман юрип келген яслыкты.
Эм сезгени йок экенин ярасык,
Касындагы кара каслы танъ кыздан.
История дерисинде асыгып,
Каравлары йолыкканда анъсыздан.
Ызгы куьнлер… Ызынъыздан кайгырып,
Карап калган школанъызды мутпанъыз.
Эм тенълер мен сиз йолыккан ал танънын, 
Тазалыгын юреклерде сакланъыз.

Магометтинъ баьри  тенълери де йогары билим алмага бармайдылар. Биревлери аьскер сырасына кетедилер, баскалары совхозда кой бакпага туьстилер, кайбиревлер тракторга олтырып ер айдадылар. Ол тенълерининъ ис уьстинликлери мен оьктемсип, «Исши тенълериме» деген ятлавын язады:
Куванаман, тенълер, сизге карап мен,
Оьстиресиз элимиздинъ байлыгын.
Мен оьмирге йырламага аьзирмен
Сизинъ таза юзинъиздинъ ярыгын.

Магомет он классты битирип, Карачаевсктеги институтынынъ филология боьлигине окымага туьседи. Онда ол Али Джуманбетов пан, Мурат Авезов пен танысады, айырылмас антлы дослар боладылар. Студентлик йыллар, юректе арамлык йок, бийик уьмитке даьвлендиретаган, эсейген сайын, яслыкты коьз алдыннан тайдырмай, ясартып туратаган йыллар. Тоьмендеги ятлав М.Авезовка багысланган:
Яслык йыллар аьвлектирсе де бизди,
Юреклерде йок эди эш яманлык.
Уьмитлер уьзилген куьнъирт куьнлерди
Яркыраган ятлавлар ман ямадык.

(«Яслык йыллар»)
Бир кере ол, сессиясын куьнибурын берип, авылына кайтады. Кизляр калада Магомет Нариман авыл яшавшысы, Асанов атлы совхоздынъ айтылган шоферы Курпыш Менлигуловка рас болады. Магомет Янмурза улы онынъ машинасына олтырып Ногай шоьллигине йолланып, тоьмендеги ятлавын язады. Бу ятлав ман ол, шоьл коьринисининъ суьвретлевининъ устасы экенин коьрсетеди:
Кув шоьлликте етим еллер елигип
Канъгып юрген кавмакларды кувады.
Тек тереклер, шоьлде оьскен тизилип, 
Кавмаклардынъ каты йолын бувады.
Машинаман авылыма кайтканда, 
Коьпирлерди коьп оьтпеге туьседи:
Сув да энди коьшпелидинъ колында –
Татавыллар данъыл йолын кеседи.
Ашкан энди оьз кушагын досларга 
Кенъ шоьлимнинъ айлак оьктем оьриси:
Конакай да конак тувыл данъылда, 
Бийик бийдай бийий берип оьседи.
Алыс яктан тувган шоьлге кайтканда, 
Кенъ тоьселип коьз алдымда ятады.
Халк яшавы туьрленгени акында,
Шоьллигимнинъ аьр нышаны айтады.

Магомет Терекли-Мектеб авылында окыйтаган йылларында Нариман авылына яяв кайтатаган эди. Анадынъ касында баласы болмаса, ана баласын отка да туьсиреди, сувга да алдырады, таьтли асын да ашап болмайды. М.Кожаевтинъ анасы да солай эди, неди болса ойлап, сав кеше кирпик какпай шыгатаган эди.Магомет студент йылларында, балалыгын эсине алып, анасынынъ кыйынына баа берип «Анама» деген ятлавын язады:
Бала шактан кешеде де, куьндиз де,
Мени ойлап нава йойдынъ, кайгырдынъ.
Кыска уйкынъ боьлип кыска туьнлерде 
«Уйклайма» деп тынысымды тынъладынъ.
Эм бу куьнде оьсип уьйкен болсам да, 
Кутылмайды юрегинънинъ кайгысы:
Эки коьзинъ алдымдагы йолларда, 
«Туьз экен?» деп йолларымнынъ кайсысы.

Шаир Карачаевск каласыннан ата юртына кайтканда, стипендиясынынъ акшасына явлык, ийисли сув, таьтли азык сатып алып, авылга келгенде, «уйкысын боьлип тыныш туьнде» анасынынъ ястыгынынъ касына аькелген затларын салганда, тоьмендеги сыдыралар юрегинде тувган боларлар:
Суьйиминъди артык сезип бу куьнде, 
Мен наьвметин онынъ ашык анълайман, 
Эм уйкымды боьлип тынык туьнлерде 
«Уйклайма» деп тынысынъды тынълайман. 

Бир куьн Магомет Кумлы авылындагы досы эм адасы Магомет Нурадиловтынъ уьйине бир куллыгы шыгып барады. Адасынынъ ян косагынынъ аягы енъилленген сонъ, тоьркинине кеткен болган экен. Бала кыркыннан шыккан сонъ, адасынынъ хатыны балады бесикке салып, уьйине кайтып келип туры экен. Магомет Янмурза улы, балады бесикте коьрип, «Адасымнынъ кызына» деген ятлавын язады:
Айдарынъды артка таслап, авдарып, 
Алшы, адас, алдынъдагы бозады.
Бесигиннен он бармагын ойнатып, 
Айдай кызынъ ак колларын созады.
Талпынады ол яшавга, йолларга, 
Куьн саьвлеси ойнап таза коьзлерде.
Айкыйкатлык бар ды буьгуьн йоравга 
Айтылаяк эм айтылган соьзлерде.
Ярык элде тувган кыздынъ бактысы,
Бай болар деп мен сеним мен айтаман.
Ятлавымды — ярык наьсип йоравды 
Бесигининъ бас бетине саламан.

Конъысы юрттынъ балшыбыншы агайлары, тынык Ногай шоьллигине аьеллери мен келип, шоьлдинъ кенълигинде, конып-коьшип, балшетенлерин курып юредилер. Алтын ялатылган балшыбынлар десенъ, енъил канатларын кагып, авага ушып кетип, заманнынъ шакларына коьре, ишибойдынъ, тобылгыдынъ, кермектинъ балын йыядылар.
Бозторгайдынъ йырын эм ишибойдынъ ийисин елемик ел, алыска аькетип турган мезгилинде, М.Кожаев, «танъдай таза юзли», бир кыз бан анъсыздан йолыгысып, коьнъилиндеги юлдыздай ярык сезимлери мен, юреги аттынъ туягындай дуьбирдеп, тоьмендеги сыдыраларды язады.
Гуьл шешекей оьскен ясыл тогайда,
Кызды коьрдим яслыгымдай ярасык.
Танъдай таза юзин онынъ танымай,
Кимнинъ кызы? – деп сорадым янасып…
Балшыбыншы карттынъ кызы экенин,
Эринлерин оьпкеннен сонъ анъладым…

Етписинши йылларда  «Концерт залы. Эм Марк Бернес йырлайды» деген ятлавы язылады. Ол ятлавдынъ маьнеси атаклы йыравшы, йырды кайтип аьдемлердинъ юрегине еткерип болувда тувыл эди, онынъ маьнеси акшага сатылган аьдемлер, бийикке, коькке коьтерилип болмайтаганы акында эди. «Уьйкен куваныш пан юзинде» олар баскады алдаганга, бири-бирине мактанып,  шаирдинъ соьзлери мен «Кайгы салып юрекке» деп айтадылар, йыравдынъ «Коьринмеген коьз яслары ман коьзинде» йырлаганына да эс этпейдилер.
Тек артымда меним экев соьйлейди…
Эситиле калын хатын тавысы:
«Мен, Бакудан аькелинген  коьйлекти,
Кыркка саттым!»
Куьнлеп ога баскасы:
«Йырма маьнет», — дейди, — таза баасы».
Тек Марк Бернес йырлай эди, танъ кустай,
Аьдемлерди уйкысыннан уянтып,
Эм коьзлери яна эди юлдыздай, 
Инсанларды бийикликке шакырып.

Магомет Кожаев институтты битирип, редакцияда хабаршы болып ислеп баслайды, мектебтеги йылларын ол эсине туьсирип, «Энъ де бийик тоьредей» окытувшысын коьрип, яшавына баа бергенин, «Биринши окытувшыма» деген ятлавын язады.
Толкынлары тувлап турган тенъиздей,
Дуныяга атылганман. Карарсынъ.
Баьрин билген энъ де бийик тоьредей,
Яшавыма кайдай белги саларсынъ?

Яхья Кудайбердиевтинъ «Коькте шолпан коьремен» деген йыйынтыгы, Черкесскте 1994 йыл баспаланган. Сол йыйынтыкта М.Кожаевтинъ «Шоьл акында йыр» деген йыры сыйлы орын алган. Йырды тынъласанъ ок, шаирдинъ яны, каны, юрек ойы тувган ягы ман байланыслы экени сезиледи:
Мен алыс якларда сеннен болсам да,
Я бийик тавларда йойылып калсам да.
Шоьллигим, тек сага коьзим карайды,
Тек сенинъ акынъда яным йырлайды.

«Шешекей ийиссиз болмас, эр йигит йырсыз болмас», «Тогай кырсыз, ногай йырсыз болмас» деген асыл соьзли айтувлар эл арасында айтылып юреди.
Кертисинменде, йырсыз аьдемнинъ коьнъили ийиссиз шешекейдей болады, ногайга кыр да керек, йыр да керек, кыр болмаса йыр болмас, йырсыз ногай болмас деген ойды, Магометтинъ яратувшылыгы юректе тувдырады.
Я.Кудайбердиев шаир М.Кожаевтинъ «Кешелер», «Ямгыр явса», «Шоьллигим», «Эгер шоьлден кетсем», «Нариман авылдынъ гимни», «Карагоьзлер», «Анама», «Келмединъ», «Бийи, бийи, турналар» деген эм баска ятлавларына анълар язган. Сол йырлар М.Кожаевтинъ йыр дуныясы шоьлликтинъ оьрленуьви мен, биринши суьювдинъ кирленмеви мен, аьдемлердинъ арасы таза болувы ман байланыслы экенлигин, солай ок, шаирдинъ оьнери язгы бавдынъ ак шешекейиндей болып, эрте атканын ашыклайды.
Аьр бир шаир суьйимнинъ, ажалдынъ, дослыктынъ акында язып келеди, тек солардынъ акында, аьр бир шаир оьзинше язады. Сол затлардынъ акында М.Кожаев оьзинше язатаганы ятлавларында аьруьв коьринеди.
Халк арасында куьз айларын шаирлердинъ суьйикли шагы дейдилер. Куьз айлары Магометтинъ де коьнъилин коьтеретаганын ятлавларыннан аян сезиледи. Эгер аьдемнинъ юрегинде ата юртынынъ увыс топырагына муьйис табылмаса, ол тувган ерин ят элде сагынып болмас. Тувган элсиз аьдемнинъ юрегинде оьктемлик болмайды. Магомет Кожаев ят элинде ата юртын сагынады, ата юрты ман оьктемсийди, неге десе киндигиннен кан тамган авылы, онынъ балалыгы ман байланыслы. Сол саялы кан тамырыннан ата юртына суьйими юрегиннен ятлавлар тувдырады. Сол ятлавларды окысанъ, яшавдынъ увыткышын да, таьтлисин де коьрген аьдем язган деп ойлаяксынъ.
М.Кожаев «Халкыма» деген ятлавында, халкыннан ясыргандай юрегинде эш бир заты да йок экени акында соьз бардырады:
Ойларымды айтып тувган халкыма,
Сырларымды ясырмайман, ашаман.

Халкыннан сырын, ойын ясырмаган аьдем, элин юреги мен суьеди, элине алал болады, эли уьшин янын курман этпеге аьзир болып турады.
Аьвелгиден алып ногай халкы коьшпели халк эди. Аталарымыз термединъ шыгарагын, керегесин, этекшесин, теримин, тундыгын, увыгын, серпигин, туьнълигин, белдевин арбага тиеп, кыславдан яйлавга коьшетаган эдилер.
Халкымыздынъ ушпалы кусларга усаган, коьшпели яшавы енъиллерден тувыл эди:
Ас излеген кустай болып ногайым,
Аьвелгиде коьшип конып юргенсинъ.
Кенъ данъылда коьп яткансынъ сулайып,
Коьп кыйынлык оьмиринъде  коьргенсинъ.

Шаирдинъ лирикалык геройынынъ тувган юрты, яркын уьмитине йол ашканы, суьйими юрт суьйимине тенъ болганы, шоьлдинъ берекети мен сукланганы ятлавынынъ сыдырасыннан коьринеди.
Тувган халкым, юртынъ калай ярасык!
Байлыгынъ мол, шоьлинъ сенинъ шетсиз кенъ.
Суьйдинъ мени, кенъ яшавга йол аштынъ,
Суьйимим меним суьйиминъе сенинъ тенъ.

М.Кожаевтинъ «Шоьллигим» деген ятлавынынъ лирикалык геройына, ата юрты юрегининъ оьзегине куьш-куват беретаганы сезиледи. Солай ок, ата юрты шаирдинъ лирикалык геройынынъ басын оьктем коьтертип, кабыргасына канат биткендей этип, йырларын занъыратып йырламага себеплигин тийгистеди:
Яслыгымды ясыл бавдай яйнаттынъ,
Савлай ога аьруьвлигинъ савкатлап.
Сен йырымды занъыратып йырлаттынъ,
Булак сувдай этип оны тазалап.

Алыс якка кеткен аьдем, сагынув деген соьздинъ баасын биледи экен, шаир. 
«Эгер шоьлден кетсем» деген ятлавында сагынув акында соьз бардырады.
Эгер шоьлден кетсем алыс якларга,
Кенъ элимнинъ калаларын кыдырып,
Мен асыгып алыс яктан кайтаман,
Тувып-оьскен шоьллигимди сагынып.

«Борышлы оьлмес, шерли оьлер» дегенлей, капилистен келген шер Магометтинъ анасын, тоьсек тарттырып яткартады. Бирден ажал келип оьлгеннен эссе, бир кесек заман ятып оьлген артык, неге десенъ, айтаяк соьзди айтасынъ, коьреек аьдемди коьресинъ. Сондай мезгилинде Магометтинъ анасы, оны шакырып: 
– «Келер оьлим айланып, тилим калар байланып» дегенлей, увылым, оьлимим келгенше айтып калайым:
Коьрмеектинъ коьзи, 
Туьеди де коьрмес.
Эситпеектинъ кулагы 
Ясынокты эситпес 

– депти атайлар, сен, увылым, баскалар коьрмеек затты коьрип бол, баскалар эситпеек затты эситип бол, сол заманда, сага язбага да енъил болар, – дейди, юрек дертин туздай иритип. Магомет Кожаевтинъ анасы дуныядан тайган сонъ «Кайгы» деген ятлавын язады.
Шаирге анасыз шоьл кенълиги тардай болады, тар ерде шаирге яшав енъил тувыл ды. Шаирге анасыз коьзиннинъ ярыгы ярыксыздай болады, коьзярыксыз шаирге, яшав куьезли тувыл ды. Ама шаир М.Кожаевтинъ юреги толыкка бойсынмады, кайгыдан каргып шыгып, енъилмеди кыйынлыкка, келеекте баьри зат та ялган дуныяда ийги болаягына, ярык сенимлигин йоймады, ясын октай сыдыраларын яркыратып ятлавлар язаягына уьмитин уватпады, терисликке карсы турувдынъ саьвлесин сувытпады, кара юреклерге нур бермеге шалысувын коймады, бактысынынъ сондай йолында яшав куьезин коьреди.
Мен «Шешилмеген туьйинлер» деген макаламда: «М.Кожаевтинъ кыйынлы Ногай шоьлим» деген ятлавы, кыйынлы деген соьз бен басланувы, аьдемди ойландырады. Шаир юрегине авыр болып тийген заманлардынъ акында, ятлавларынынъ сыдыраларына уйытып язбай болмайды. Сол ятлавда, «Кенъ шоьллигим казбалардан ор болды», «Суьенгеним – Ногай шоьлим кор болды», «Кенъ шоьлимнинъ буьгуьндеги тарлыгы», «Коьнъилимнинъ ян авырткан корлыгы» деген сыдыралар коьзге тиедилер. «Эр болса элсиз, елдей болар эссиз» дейди ногайда. Ата юртсыз аьдем, шаир болып болмайды. Тувган эли – шаирдинъ куьши, канаты, куьези. Сол тувыл ма М.Кожаев «Сен тувралсанъ, сен тапталсанъ, талансанъ, бас салгандай баска ерим йок меним» деп юрегиннен кан тамдырып язатаганы» («Шоьл тавысы» 2 сентябрь 2003 йыл).

Т.Акманбетов.