Аьне сол аьдемлердинъ ишинде Куруптурсын Абдулла увылы Бариевтинъ келпети айырым орында турады. Онынъ увылы Алибий мени мен бир класста окыйтаган эди, сога коьре мени коьре калса, Куруптурсынакамыз: «Неттинъ, кызым-ав!» – деп оьзеленер эди. Ясуьйкенлердинъ, онынъ ян косагы Баалы Аджибаевнадынъ эскеруьвлерин тынълайман эм шаиримиздинъ яс шагындагы келбети коьзиме коьринеди.
Яс заманында Куруптурсын Бариев авылдынъ мине деген оьткир, айтылган йигитлерининъ бириси, колына кайсы саз алатты алса да, онда усташа ойнап болган, ногай йырларды артык суьйген. Аьр тойдынъ, кешликтинъ куванышын коьтерип билген. Орыслар айтканлай, «душа компании», дослары дайым янында, уьйинде толып турганлар. Сол алыс йылларда Расиль Акбиевич Заргишиев басшылаган биюв ансамбльде де катнаскан. Баалы Аджибаевна эскереди: «Бизим авылдынъ яслары ойнап та, куьлип те, ислеп те болатаган эдилер. Куьндиз ислеп, кеште клубта йыйылып, концертлер коьрсетип, бийип тыншаятаган эдилер. Ялгыз калганда мага ятлавлар окыйтаган эди. Бизде алты бала бар. Куруптурсын бир заман да бир баладынъ тувган куьнин де мутпаган. Кайда барса да, оларга савга аькелетаган эди. Кимге не зат керек деп, меннен сорайтаган эди». Оьзек те, Баалы Аджибаевнадынъ юреги куьеди, янындагы энъ аьсирет аьдемлерин йойганына, ама Алла берген сынавды коьтермеге керек деп санайды.
Бу казан айдынъ 20-сында туврашыл аьдем, оьнерли шаир 75 ясына толаяк эди. Ама нетерсинъ, манълайындагы язувдан бирев де кутылып болмайды. Юрегиннен шыккан сыдыраларын окыйды ян косагы:
Буьгуьн сага етпис бес
Етеалмадынъ бу куьнге.
Бизден ыхтыяр алмайды
Алла эткен исине.
Оьлсенъ де, оьрметинъ бар
Ногай халкынъ арада.
Коьре калса тенълеринъ,
Ийилип салам бередилер мага.
Оьзек те, баьри сага дос тувыл.
Оьтлерине тийгенсинъ бир нешевдинъ.
Тек сенемен, йолдаслар,
Яманнан коьп яхшылар.
Сени мен юрген тенъ-дослар
Коьргенлер сени онъ яктан.
Аьзир эдинъ туьспеге ялын отка,
Оьрдегилер сизге карсы турганда.
Сенинъ атынъ мутылмас
Досларынъ турган шаклы.
Сен калдырган ятлавлар
Тойларда йырланган шаклы.
Соьйтип юреги толганда, К.Бариевтинъ язган соьзлерине мен де косыламан. Йыравшымыз Зульфия Аджигеримова К.Бариевтинъ соьзлерине язылган «Кызыма» деген йырын йырлаганда кайтип юреги толмайды кызын йолга салаяткан атаанадынъ. «Яхшы йолга, Зарема» деп шаир оны кызына багысласа да, баьри кызларга да тойда йырланады, бала баьрине де ортак:
«Калай исси тиеди
Ата тоьрден кыз кетсе.
Баьри зат та мутылар
Мырадына ол етсе».
Тагы да эсиме туьседи Карагас авылдынъ оьнерли увылы, К.Бариевтинъ досы Сейпудин Карагулов. «Коьтер басынъ, ногайым!» деген ятлавын онынъ йырга айландырып Терекли-Мектебтинъ маданият уьйининъ сахнасында йырлаганы. Эсиме туьседи Сейпудин Карагулов, патриот кайним Арслан Нуков болып Куруптурсын Абдулла увылынынъ 70 йыллык мерекесине барганымыз. А кайдай ыспайы этип йырлайды «Калай аьруьв бу яшав!», – деп куьшли тавысы ман Адильхан Межитов. Халк йыравшысы Бегали Круптурсунов «Ойнайык, куванайык» деп аьдемлердинъ коьнъиллерин коьтерип, кобызын кенъ тартады. Мутылмайды Замир Калманбетов «Мен куьнали бир затка» деген ятлавга анъ салып Дагестаннынъ ат казанган артисти Фатима Нурлубаева ман йырлаганы. Кайдай оьнерли халкым меним. Аьр бириси – айырым бир туьпсиз карзына.
Ызгы заманларда тилимиз мутылады, деп кайгырадылар халкы уьшин яны авырыйтаган коьплер. Сол маьселеди Куруптурсын Бариев оьз яратувшылыгында коьп кере коьтереди. Мине олардынъ бир нешевлерин окымага суьемен:
Ярты ногай ярты орыс,
Доьнбеден Алла сакласын.
Халкымыздынъ доьнгенин
Коьргенше коьрге салсын.
Тил билмеген картым да
«Иди туьти» деп айта.
Орысшады билсенъ де,
Оьз тилинъди сен мутпа.
Сен мутсанъ эки соьзди,
Баланъ мутар он бести.
Баланънынъ баласы
Мутаяклар юз бести.
Мутылмасын тилимиз.
Ана тилде соьйленъиз.
Ярлы болса айтарек.
Бай ша бизим тилимиз!
Ногайымнынъ он соьзи
Бирдей маьне билдире.
Сондай соьзлер барма экен
Катыстырган тилинъде?
Тагы да юреги авырып, ногайдынъ тилин мутканына коькиреги сызлап язады:
Карсы келсе бир кумык,
Кумыкша да соьйлеймиз.
Тавлыша да соьйлерек,
Тек тавлыша билмеймиз.
Яде «Привет, кыймас» деген ятлавындагы селекелевди коьремиз, бир яктан анъсыздан куьлкинъ келеди, бир яктан кайгырмай болмайсынъ аралас тилимизге:
Привет. Кыймас, яхшыма.
Ну, как яшав, дела?
Ой, спасибо, бир Алла.
Сама ничо, аман ма?
Кыймас, нешик торговля?
Да, неплохо, юреди…
Сосы сыдыралар ана тилин билмегенди уялдыра ма экен, деген ой тувады. Не уьшин ногайлар бир-бириси мен орыс тилде соьйлемеге суьедилер, не уьшин баьри йыйынларда, шатлыклы кешликлерде тек ногай толган зал алдында ногайлар ногайша соьйлемеге тартынадылар? Вацапта неше туьрли куьплер бар, соларда да бири-бирисиннен орыс тилде сорайдылар. Орыс тилде яваплайдылар. Тоьгеректе орыс тилде соьйлеп, ойнаган балаларды коьрип, интернет, телефон, ноутбук куьнали деймиз. Тек оьзимизди куьналемеймиз.
Куруптурсын Бариевтинъ маразынынъ басы – бизим еримиз болган. Оннан айырылсак, куьнимиз не болар деп. Аьр дайым авылыма бараятып, Арсланбекке еткенде, сол бетине карайман. Курыган коьл юрегимди шымтып алады. Сосы коьл сувга толы эди бир заман, шетинде коьп ойнаганман, сувына малынганман. Меним Авас-абам мунда ислегеннен себеп, тез-тез оларга келип туратаган эдим. Аьли онда тав миллетли кардашлар яшайдылар, малларын саклайдылар:
Арсланбек авылымнынъ тувра эди орамы,
Коьпиринде хабарлап олтыра эди картлары.
Сол хабарды ясымда кулак салып тынъладым.
Нешик авыл курылган бала бийде анъладым.
Акгевлердинъ тили мен бузылды меним авылым.
Сокпагымды тас басып, шириди меним бавырым…
Авылымнынъ терен ойлы шаирининъ сыдыралары юрекке синъедилер, ойландырадылар.
К.Бариевтинъ аьр бир ятлавы – янынынъ янувы, терисликке шыдамавы, ойсызларга дурыс затты коьрсетип айтпага шалысувы. Шаирдинъ кылышы – калеми, онынъ оьткирлиги коьплерге ярамайды. «Шынты ногай болсанъ, ойла тереннен, ногайларым шашырады ериннен», «Намыс – энъ де баа зат, сатып алып болмайды». К.Бариев арамыздан яслай кеткен оьнерли аьдемлеримизге юрегиннен кан тамшылары агып язады. Зухрага «Билбил кусым, кос канатынъ сынды-ав, коькте ушып, зарнап турган шагынъда. Мырадынъа етеалмай асыгып. Кырсызларга карсы болдынъ ма экен?». Кадрияга: «Соьзинъ сенинъ сербет эди соьйлесенъ, юзинъ сенинъ айдай эди – карасанъ. Ювыкларынъ карап сага тоймады, огырсызлар буьрленмеге коймады»…
Куруптурсын Бариевтинъ байлыгы – онынъ оьткир, шебер тилли ятлавлары. Ол оьнер ога атасы Абдулладан калганын айтады:
Атам мага акша байлык калдырмай,
Аьруьв эттинъ соьз байлыгын калдырып.
Сол байлыгынъ кирип калды каныма,
Яшавымда терен сокпак калдырып.
Сол байлыгын оьмир йырав халкына савгалап турды. Неше йыллар оьтсе де, неше сувлар акса да, Куруптурсын Абдулла увылынынъ язганлары дайым да оьз ерининъ алал улы болмага шакырып тураяк. Яткан ери ярык болсын.
С.Майлыбаева.
Суьвретте: (солдан онъга) К.Бариев, Ю.Дильманбетов эм М.Джумаев.
