Ялыннан сакланган яркын сыдыралар

     Кадриядынъ яшав йолы кыска болувы аьдемди кайгыртады. Шаир яшавдан замансыз кетсе де, онынъ йылы келпети халк юрегиннен бир де кетпеек. Кадриядынъ байыр сеси ногай адабиат бавында оьмирге калаяк. Ногай адабиат бавында шаирдинъ ятлавлары язлык ямгырдынъ куьезли тамшылары ман сыбырдасып турган кызыл гуьллердей яйнап оьсеек, неге десе Кадрия йыр дуныясы ман баска миллетлерге де оьзин ийги таныттырды, ногай адабиатына тийисли эс эттирди. Шаир кызымыз бай ишки дуныясы ман тенъ-досын тамашага калдырды, намартлардынъ юрегинде куьнлев тувдырды.
     Кадрия Оразбай кызы 1948-нши йылдынъ карагыс айынынъ I4-нде Терекли-Мектеб авылында тувган. Онынъ бебейлиги де, балалыгы да Ногай шоьллигинде оьткен. Кишкей заманында Кадрия аягы токтамайтаган, авызы ябылмайтаган бек тири, акыр кызалак эди.
     Кадриядынъ атасы Оразбай Коьгий улы согыстан сонъгы йылларда оькиметтинъ яваплы куллыкларында ислейтаган эди. Ол Ногай районнынъ туьрли авылларында малшылык тармакты аяк уьстине салаяк болып коьп куьш салган. Кадриядынъ атасы куллык этпеге йиберилген ерге Кадриядынъ анасы Наьсипли де баратаган эди, сол себептен энесининъ колтыгында келеектеги шаир болаяк кызымыз оьседи.
     Кадрия «Юрек айтса…» деген макаласында балалыгын эске алып, булай язады: «Мен Терекли деген кишкей ногай авылда тувганман. Бизим авыл Дагестан туьзликлерининъ сырт бойында турады. Меним балалык яс заманым мунда оьтти. Мектебти мунда кутардым. Меним тувувым ман байланыслы тарихти булай хабарлайдылар: мен аьелде тунгыш аьвлет болып тувмага керек болганман эм коьбиси увыл тувар деп «болжаганлар»…
      Ама… Янъы бала тувганын билдирген хатын: «Кырк туварынъыз хайырлы болсын!» – деп суьйинши тилеген. Бу билдируьвди эситкен эркеклер боьрклерин касларына дейим туьсиргенлер деп айтадылар. Сол шакта меним уьйкен энем орыныннан ушып турып, булай айтыпты: «Мен – тукымнынъ энъ де карт аьдемимен. Сыйлы тувганлар, сизге конак келди, ол аьли де зередей болса да, конаклыгы конак. Сиз кайзаман конакка сый бермей баслагансынъыз? Белки, сизинъ койларынъыз азайган болар, конакларды сыйлагандай бир затынъыз да йок болар. Аьдем тувган, савлыгына бал аяклар коьтеринъиз! Янъы тувган кыз бала болса – баьле тувыл!..» 

      Уьйкен энем Кадрия деп атты мага оьзи таккан, булай айтканда: «Оьрметке тийисли дегени»…
      Кадриядынъ экинши аты да болган. Уьйшилигинде ога Казна дегенлер. Кадрия бала йылларында энеси мен тойларга барып, бурынъгы ногай йырларын тынълаган, той биювлери мен сукланган. Оьли болган ерлерге Кадрия энеси мен бара калса, коьзяссыз анайлардынъ айткан бозлавларын эсине йыйнап алатаган эди. Боьтен де Кадрия энеси йырлайтаган «Бозйигит» дестанын суьетаган болган. Орамда Кадрия балалар ман ойнаганда сарынласады, бейитлерди оьзинше келистирип йырлайтаган эди, янъылтпаларды эркелеп, оьзи де юрегиннен шыгаратаган эди. 
       Аьвелги ногайлардынъ яшавы акында Кадрия бала заманыннан алып, энеси Бийкеден эситип келеди. Аьвелгиде ногайлap анъшылап шыкса да, казаклыкта юрсе де, куьзет этсе де, авыр яде увак мал бакса да, йырсыз турмаганлар, домбырасыз куьнин-туьнин оьткермегенлер, шынъ кобызсыз коьнъиллери парахат болмаганлар. 
«Ат уьстинде тувар ногай, ат уьстинде оьлер ногай» деп халк авызында босына айтылмайды. Кертиси мен де, ногайлар шоьл аьдетлерин берк тутып, оьмир суьргенлер, кылышы ман, тувылгасы ман, алдаспаны ман, салмасары ман, куьбеси мен, суьнгиси мен, аьзирнеси мен, ебеси мен, арканы ман, калканы ман, камышы ман, ямышы ман тарихте оьмир суьртип болмастай ыз калдырганлар. Кадрия ата-бабаларымыздынъ аьвелгиси мен кызыксынады, буьгуьнгиси мен оьктемсийди, келеектегисин ойлайды, колына калем алып, юрек сезимлерин ятлавлардынъ сыдыраларына экпеге ымтылады.
      Кадрия йогарыда айтылган макаласында «Ама аьли оьзимнинъ биринши сыдыраларымды кайтарып окып караган заманда мен уьйкен энемди, онынъ аьлемет йырларын эм эртегилерин, эм оьзимди, кувыршакларын эм ойыншыкларын дайым кайда болса, сонда мутып калдыратаган кишкей кызалакты эсиме аламан», – деп язады. Кадриядынъ «Халкым меним» деген ятлавынынъ эки сыдырасына коьз салайык:
     Уллы халкты кишкей эткен заманлар,
     Кишкей халкты уллы эткен инсанлар…

    Бу сыдыралар энесининъ аьвелги хабарларыннан тувган болса ярайды. Сол тувыл ма Кадрия ногай халкынынъ тарихин эсине алып, буьгуьнги аз санлы миллетимиздинъ атагын шыгармага шалысканы.
    Кадрия – энеси Бийкеге багыслаган ятлавын булай баслайды: «Кыс мезгили, авылыма мен кайтсам, босагада энем мени куьтеди». Сонъ шаир кызымыз, шоьл тоьсинде яланъаяк юрген йылларын «туьелердинъ конъыравы ойыншык болган» сербет сувындай таьтли заманларын, юрегининъ энъ биринши суьйим сезимлерин, ойларын, сырларын энеси мен боьлискенин эсине алып:
Эске туьсти яланъаяк  яслыгым,
Сен аьйдиклеп оьстирген шакларым.
Соьз казнасы, юрегимнинъ бийкеси, 
Сен таныттынъ мага тувган якларым. 
Йырларынъ ман, танъ ойынъ  ман, сен энем,
Йиенинънинъ юрегине киргенсинъ.
Нава йойган кыздынъ яслык ойларын,
Бириншилей, сен аявлым, билгенсинъ, – 
деп язады.
      Яратувшылык йолына туьскен аьдем табиат пан сукланмай, ата юртынынъ тезек ийисин ят элде сагынмай, ана тилин терен билмей, халк авызлама яратувшылыгын исси суьймей, замандасларынынъ шыбын янын кыйнаган сезимлерин, юрегинде тувган ойларын, яшавга салган коьз каравын оьз шыгармаларында окувшыларга сездирмей болмайды.
      Мине сондай затлар Кадриядынъ биринши ятлавларыннан алып сезилип баслаганы бизди оьктемситеди.
      Кадрия оьзининъ йыр кесписи мен халкымыздынъ авыр шагын енъил этпеге шалыскан, аязлы куьнине кызыл гуьлдей ийисли нур саьвлесин эндирмеге ымтылган, келеекте халкынынъ мырады толаягына язлык танъындай таза сенимин тувдырган. Кадрия суьер кесписинде арувсыз-талувсыз ислеви мен халкымыздынъ соьз казнасына оьз уьлисин косканлардынъ бириси. Халкымыздынъ ойы, ымтылысы, ниети Кадриядынъ тамырына кирген, канына синъген, сога коьре шаир кызымыз «Халкыма» деген ятлавында:
Йырым сенинъ коьнъилинъди йылытса,
Муннан уьйкен наьсип йокты яныма, – 
деп айтады. 
       «Куьшли еллер эседилер шоьлимде» деген ятлавын окыганда, Кадриядынъ кайтип оьз тувган шоьллигин суьетаган болганын коьремиз.
Оьз шоьлимде мен де кишкей боьригоьз,
Эссин еллер, тек сувырмас еримнен. 
Яс юрегим тамыр яйган юртыма,
Юрттынъ аты туьспей эди эриннен.

     Шаир кызымыздынъ ана тилине, ата юртына, ногай халкына, сондай да уьйкен суьйими душпанлардынъ юрегин якты, кара куьнлев мен коьнъилин  тырнады, таьтли асын тамагына суьек кимик каптыртты.
    Кадрия тав касында, тенъиз ягасында болса да, ыспайы калалардынъ орамларын кезсе де, юрегиннен ата юртын тайдырмаган, халкынынъ акында ойламаган бир куьни болмаган, алган аьр бир абытын халкынынъ данъкын шыгармага деп алган.
    Бир неше ятлавларынынъ сыдыраларын ыспат этуьв уьшин келтирейик:
Карашайдынъ тавларына мингенмен,
Алыс яктан Ногай шоьлди коьзлеймен.
Мен дослардынъ тав еринде юремен,
Тек тувган юрт, шоьлим сени излеймен.

                                         («Сагыныш»).
Кайсы юртта, кайсы элде болсам да, 
Ата юртым, сагынышлы сен мага. 
Сени коьрмей, алыс болып калсам да, 
Юрек тамыр ата юртка асыга. 

                                    («Ата юртым»). 
Асфальт йоллар, темир йоллар яшавда, 
Олар мени алыс сеннен аькетер. 
Курткашаштынъ сабагындай сокпагым,
Оьз юртыма бир иркуьвсиз еткерер. 

                                      («Эске алсам»). 
    Кадриядынъ билими йылдан-йылга кенъееди, оьнери бийикленеди, ятлавларынынъ сеси куьшленеди. Кадрия халк яратувшылыгы ман каьр шеккен аьдемлерди оьрметлеп те эм олардынъ язганларын суьйип окып та, тийисли баа берип те болган. 
    К.Темирбулатова ногай тил дерисининъ окытувшысы Оьлмес Кусеповна Толубаевага багыслаган «Тилим меним» деген ятлавында, ХХ оьмирдинъ шаир кызы тынышсыз юреги мен, каты кайгырувы ман ана тилдинъ тазалыгына яны авырып, ана тилине алаллыгын сакламаган, йылувлыгын йойган, ана суьтининъ акын аклап болмаган аьдемди бетлегени аян сезиледи.
Ынанмайман тилди муттым дегенге,
Тилди муттым дегенге ынанмайман.
Шаркларына бир инсанлык энмеген, 
Бу тайпады инсанга санамайман.

     Кадрия халкымыздынъ айтувлары ман, такпаклары ман, юмаклары ман, олардынъ терен маьнелиги мен сукланатаган болган. Ол оьзи яттан Шал- Кийиздинъ, Асан Кайгылыдынъ, Абдул-Керим Ганиевтинъ толгавларын тынълавшылардынъ тынысын боьлдиртип окыйтаган эди. Кадрия кайда болса да, баска тиллердинъ авызлама яратувшылыгы ман ногай халкынынъ дестанларын, йырларын, эртегилерин тенълестирип карайтаган эди, халкымыздынъ соьз казнасы ман оьктемсийтаган эди.
Кайсы тилде, кайдай соьзлер айтсам да,
Бил, шоьллигим, ногай тилим эринде.
Кайсы ерде, кайдай элде болсам да,
Мен кызувлы янган ошак еримде.

     Кадриядынъ атасы Оразбай Коьгий улы согыс эм ис ветераны, онынъ коькирегинде согыстан алган «Йигитлик уьшин», куллыктагы «Кайратлы ис уьшин» деген медальлер яркырайдылар. Канды, казалы дав йоллары ман ол Югославияда, Румынияда, Украинада, Бессарабияда, Ставрополь крайда юрип, Венгрияда, Болгарияда каты урысларда катнасып, Енъуьв куьнин ювыклаткан ногай йигитлердинъ бириси.
     Кадрия «Атама» деген ятлавында:
Булай язлык – яслык йойып билдинъ сен,
Мага аьзиз, меним суьйикли атам.
Шал шашынъ ман Енъуьв кызыл байрагы,
Ватанамнынъ алдында буьгуьн турган!..
. – деп язады.
    Тагы да бир, атасына багыслаган ятлавды алайык. Тоьмендеги сыдыралар  Кадриядынъ юрегинде оьз халкына, шоьл табиатына  кайдай уьйкен, исси суьюв болганын ашыклайды. Атасынынъ картлыгы келгенде, онынъ яшав куванышы, тиреви болаягын шайытлайды:
Тувган куьни атамнынъ – яз басында,
Аста-акырын юрегиме кагады.
Эм сол язлар самайына атамнынъ,
Иримейген кырав болып явады…
Карайдарынъ эм Орагынъ мен сенинъ, 

Кылышынъды аьзир коллар алмага.
Керек болса сол кылыш пан юртымды,
Тап уландай мен аьзирмен сакларга.

    Кадриядынъ «Наьлет болсын» деген ятлавы ясларды тербиялав ягыннан уьйкен орын тутады. Айтпага, наьлет болмай, аьдемнинъ каргысына калмай, разылык алып, алгыска тийисли болып, оьмир суьрмеге кереклигин билдиреди.  «Наьлет болсын бу дуныяда яшавым, халк сыйыннан гуьл тувмаса коьримде» деген сыдыралар окувшыларга озган куьнлерин эскертип, яшав маьнеси акында терен ойландырады.

Т.Акманбетов.
                          (Ызы болаяк).