Магомет пен мен Карашай каласындагы педагогикалык институтта бирге окыган йылларда ювык таныс болганман. Соннан бери коьп йыллар озса да, мен сосы аьдемди таза, досларын шексинтпеген, соьз оьнерининъ янлы оьрнеги болып оьмир суьрген деп билемен. Онынъ аз соьйлейтаганы, коьп тынълайтаганы эм терен ойлайтаганы, арада бир кажавлавы ман суслы аьдемнинъ шырайына куьлемсирев эндиретаганы баьримизге де белгили. Айтпага, студент йылларда Магомет, Али Джуманбетов, мен бирге турганмыз. Магомет бизге сейирли аьлемет туьслер энетаганы акында хабарлайтаган эди. Бир кере ол туьсине бир ягы транзистор (радио), баска ягы фотоаппарат энгени акында айтты. Ол заманда биз смартфонды коьрмес тувыл, эситпес тувыл, билме де билмейтаган эдик. Бир йолай Магомет бизи мен бирге окыган кызлар касында танапыста сол йылларда кенъ белгили йырды туьрлентип, бурныннан алып: «Нариман мой, Нариман, городок невелик и не мал. Здесь живут овцеводы и рыбачут рыбаки» деп, йырлайды экен. Кызлар болса «Нарьянмар мой, Нарьянмар» – это песня о вашем селении?», – деп сорайдылар. Бираз заманга соьйтип досымыз Нариман авылын сырт яктагы калага айландырган эди. Буьгуьнде болса коьремиз, сырт якларга да ногайлар амалсыз кеткенлерин.
Йогарыдагы затлар акында язбас эдим, яратувшылык пан каьр шеккен аьдемде кайдай да бир сыншылык, интуиция оьткир болмаса.
Адабиаттан экзамен береяткан мезгилде, окытувшымыз, оьзи кураторымыз, Хангерей Ильясович Баков, Магометтен: «Классицизм агымындагы шыгармаларында бас персонажлар айванлар болмага бола ма?», – деп сорайды экен. «Донъыз акында айтпа да айтпай коймага болады», – деп Магомет явап бергенде, сол затты эситкен окытувшы да, экзамен береяткан студентлер де сарк-сарк этип куьлгенлер.
Ясырып не этейик, соьздинъ кулы болып, куьлге авнаган калемдаслар да арамызда табылады. Ама соьздинъ гуьли болып яйнаганлар саяк расады. Айлак та аьлиги заманда. Сол саялы Магомет Кожаев адабиатымызда соьз гуьли болып яйнаганына суьйинемиз.
Студент йылларда биз Магометтинъ тагы да бир кажавлав соьзин эситкенмиз. Бир куьн эртенъликте ол бизге булай деди: «Илми-техникалык революция акында коьп эситкенмиз. Ярамай ма экен пакыр студентлерди кыйнамай-нетпей, лекциялар окылаяк аудиторияларга дейим оьзлери юрилетаган кроватьлер ясамага, пульти мен. Лекцияды ястыкка янтайып тынълаяксынъ да, янтая берип оьз еринъе кайтаяксынъ». Мине солай маскаралар ойлап шыгаратаган эди студент йылларда Магомет. Сол йылларда язган юмсак юморлы эки ятлавы да бизге ярайтаган эди.
Алал досым, армияга барганда
Арымасын тамырларынъ, талмасын.
Мен бир кызды оьбеяткан заманда
Яман явлар бирден келип калмасын.
(«Яхшы йол айтып»)
Бир кере Магомет кобандагы бир ювыкларына конакка барады. Сонда оны конакбайынынъ конъысысы тогайдагы балшетенлерди карайык, балдынъ даьмин татайык деп коймай, балшетенлери турган ерге алып кетеди экен. Сонда барганда яс поэт соьлеги ювыгынынъ авылдасынынъ сылув йиен кызын коьреди экен. Тамамында тоьмендеги ятлав яркырап дуныяга энеди:
Гуьл шешекей оьскен ясыл тогайда
Кызды коьрдим –
Яслыгымнынъ язлыгындай ярасык.
Танъдай таза юзин онынъ танымай,
«Кимнинъ кызы?» –
деп сорадым мен акырын янасып.
«Балшыбынлар асырайган агайдынъ
Яны суьйген ялгыз кызы!» –
деди яйнап ол мага,
Куьн саьвлели коьзлери мен шакырып
Гуьл шешекей айлак шебер
Биткен ясыл тогайга…
Шоьлге карап, куьлемсиреп, шексинип,
Бас деп кыздынъ айтканына
Коьп ынанмай тынъладым.
Балшыбыншы карттынъ кызы экенин
Бал татыган эринлерди
Оьпкеннен сонъ анъладым.
Магомет Кожаевтинъ ятлавларын кайтадан окып шыктым эм тагы да юрегимде, танъдагы таза шыклар себилген гуьллер арасында юргендей сезим энди. Колымдагы «Таза танълар» деген ызгы китабине автор алдынгы эм сонъгы йылларда язылган ятлавлары ман хабарларын йыйнастырган эди. Мен сол китапке алгыс соьз де язган эдим. Бир айтканды эки айтып, окувшыларды бездирмей, сол кирис соьзимди айтылмай калган ойларды сизге еткистпеге ниетлендим.
Магомет Кожаевтинъ сонъгы йылларда язган ятлавлары акында айтсак, мен поэттинъ соьз оьнеринде янын кыйнаган ойларын, эски дуныяды янъыдан ашпага шалысувын коьремен. Эгер 1983-нши йыл шыккан, «Ян майданда» деген тунгыш ятлавлар йыйынтыгындагы «Шоьл-лигим» деп аталган ятлавында автор:
«Яслыгымды ясыл бавдай яйнаттынъ,
Савлай ога аьруьвлигинъ савкатлап.
Сен йырымды занъыратып йырлаттынъ,
Булак сувдай этип оны тазалап» –
деген болса, йыллар озып, туьрли оьзгерислерден оьткен поэттинъ юреги, «Кыйынлы Ногай шоьлим» деп аталган ятлавында, тувган ерден кеширим тилегендей, булай деп толгайды:
Тувган шоьлим – тувра соьзди айталмай,
Ыспайлыгынъ мактай турып безбедик,
Аьруьв соьзлер анълары ман аьвлигип,
Ынъыранып кыйналганынъ сезбедик.
Сосы ятлавында поэт, ногайдынъ бай авызлама яратувшылыгын ийги билетаганы эм ятлавды яркыратувда автор соларды усташа кулланып болатаганы мунавдай шувмакларда аян коьринеди:
Ети ебе ертип шапсанъ еталмас
Кенъ шоьлимнинъ буьгуьндеги тарлыгы
Болды энди, алтын берсе ашылмас,
Коьнъилимнинъ ян авырткан корлыгы.
Бийик тавдынъ басы болып биревлер,
Баврайында тасы болып юрдик биз.
Дережели дегенлер де уьндемей,
Еримиздинъ таланганын коьрдик биз.
Поэттинъ яны – Ногай шоьлдинъ яны ман, тувган ерининъ ян авырувлыгы ман бирге экенин автор аьдем – дуныялык белгилер мен – Куьн мен, Ай ман ата-бабадынъ каны-яны синъген топырак пан тенълестирип, булай деп билдиреди:
Тувган шоьлим – оьксиз калган оьзеним,
Сенде тува куьним де эм айым да.
Тувган шоьлим – тувралып яткан оьрисим,
Сенде коьрер куьезим де, кайгым да.
Той коьрсем де – сенде кувнап бийиймен,
Кайгымда да олтыраман тоьринъде.
Магомет Кожаевтинъ ятлавынынъ ызгы соьзлери аьр бир ногайдынъ янына хош эм якын. Сол соьзлерди аьр ким де оьзининъ оьзеленген юрек оьзегиннен шыккан деп билеек:
Оьмир коьрки, оьмир данъклы шоьллигим.
Сен яшавым, куванышым, оьктемим.
Сен тувралсанъ, сен тапталсанъ, талансанъ
Бас салгандай баска ерим йок меним.
Йогарыдагы шувмакларды окый келип, анамнынъ айткан айтувлары ман такпаклары эсиме туьстилер: «Барар бавым калмады, басар тавым калмады». Магомет те, белким сол асыл соьз-лерди атасыннан яде анасыннан эситкен болар. Поэт болсын, язувшы болсын соьз оьнеринде халктынъ эсин де, сесин де янъы ойларга оьрнеклеп билмеге тийисли. Сол затты Магомет те усташа бажарады.
Йогарыда айтып озган эдим, Кожаевтинъ ызгы «Таза танълар» деген китабине кирис соьз язганымда, (ол кыставлы болжалда язылды), мен поэттинъ кайбир ятлавлары акында оьз ойымды алгасавлы айтып, кайбиревлерине эс каратпаган эдим. Сол хатемди туьзетемен. Магометтинъ соьз оьнеринде ногай, солай ок савлайы тюрк эм дуныялык поэзиясында кулланылатаган ятлавды аллитерациялык келбаклав йорыгы номай расады. Мысалы, биз сондай затты 15 юзйыллыкта оьмир суьрген айтувлы ногай шаьйдеси Шал-Кийиздинъ «Мен коьремен» деген толгавында аян коьремиз:
Авыз ашып, асыл соьзди айтканда,
Араб тувыл – ногай китап оьзи мен.
Алдавлыктынъ аргымагын атканда –
Акыйкаттынъ аманаты оьзим мен.
Эндиги, коьп оьмирлер оьткен сонъ, сол поэзиялык амалламады кайтип усташа Магомет Кожаев кулланып билгени бизди кувантпай, суклантпай болмайды:
Айдарынъды артка таслап, авдарып,
Алшы, адас, алдынъдагы бозады.
Бесигинънен он бармагын ойнатып,
Айдай кызынъ ак колларын созады.
(«Адасымнынъ кызына»)
«Соьздинъ савы яхшы» дейди ногайда. Элбетте, биз аллитерациялык ятлавларды Фазиль Абдулжалиловтынъ, Суюн Капаевтинъ, Куруптурсун Оразбаевтинъ, Гамзат Аджигельдиевтинъ, Мухарбий Абубекижевтинъ, Кадриядынъ соьз оьнеринде де расамыз. Соны ман бирге айтпага ыхтыярлы боламан, Шал-Кийиздинъ аллитерациялык ятлав келбаклав йосыгына ногай поэзияда экинши «тыныс» берип, соны кайтадан буьгуьнде буьрлентип янланткан, соьзсиз де, бизим калемдасымыз Магомет Кожаев болады. Сол соьзим бос тувыл экенин беркитуьв, аянлав уьшин поэттинъ бир неше ятлавларыннан бир неше шувмаклар келтирейим:
Белким, меним ети атамнынъ бириси
Шоьллигимде шириген бай болгандыр.
Шоьллигимнинъ шет-кырыйсыз оьриси
Тек бир онынъ койларына толгандыр.
Белки акын тилеп келген етимнинъ
Аркасына яллаткандыр ялавын…
(«Белки, меним ети атамнынъ бириси»)
Енъуьв куьни куваныш деп, наьсип деп,
Куванышты коькке кувдай коьтерип,
Халк йигитин кайдан излеп табайым?
Енъуьв куьни ел етпестей ат болса,
Ел етпести етип алып халкыма
Аькелгенди йырда ким деп айтайым?
(«Йигитлер»)
Коьринмеди коьл ягада ал юзинъ –
Яде болса енъил эскен ел мединъ.
Етпедиме экен сага соьзлерим,
Коьл ягага коьриспеге келмединъ.
Сен ийилген ел астында тал мединъ,
Кушакламай калдынъ наьзик белинънен.
Яде болса тав басында бал мединъ,
Оьбе алмай калдым мен ал юзинънен.
(«Келмединъ»)
Йогарыдагы шувмакларда коьремиз поэттинъ соьзди де, ойды да яркыратып шагаластырмага шалысувын. Автор, язган сыдыралары аллитерациялы ятлав келбаклавын тек куры созык сеслер мен сагыр сеслерди тизип салып, оларды уйкастырув уьшин тувыл, солай ок оьз ойын аянлап, ашык, маьнели кепте окувшыга еткистуьв, ятлавдынъ анъы йырдай акканын эситтируьв, окыган аьдемнинъ тилин суьриндирмев уьшин этетаганы аян. Меним ойыма коьре сол затты ким болса, сол бажара алмайды… Магометтинъ ятлав язувынынъ, сулыбынынъ сосы бай калымжасы бизим яс калемдасларга коьрнекли, уьлгили коьрим болар деп ойлайман. Аллитерациялы ятлав йогары зейинликти, терен ойды, соны ман бирге уьйкен усталыкты талаплайды.
Ногай поэзияда Ана акында коьплеген ятлавлар расадылар. Эртеме-кешпе бизден аналарымыз минаьлик топыракка кетедилер. Соьйтип аьдемнинъ оьмири яратылган. Аналардынъ кетуьви юреклерде битпес яра калдырадылар, сол кайгы бизим юреклерди кайырады. Магомет юрегин кайтип кайырып язатаганы, «Кайгы» деген ятлавын окыганда аян коьремиз. Бу ятлавга усаслы, юректи йылаткан, янды яллаткан, ойсызды ойлаткан, анады йойганы акында ян авырувды буьгуьнги ногай поэзияда таппадым. Ол – дуныядагы бизден кеткен баьри аналарга реквиемдей эситиледи. Сол саялы ятлавды толысынша келтиремен.
Кайгы
Яшав сулып сонда ок та келмейди.
Яслык этип янъылыскан шакларда
Неше кере тыншайтканман оьзимди
Болады деп оннан уьйкен кайгы да.
Баскадан да янга зыян тиеди –
Маьлиеклер тувыл инсан касында.
Тек аьр дайым тыншайтканман оьзимди,
Болады деп оннан уьйкен кайгы да.
Патша тувыл экенинъди сезесинъ
Буйымынъды толтыралмай кайтканда.
Тек аьр дайым тыншайтканман оьзимди
Болады деп оннан уьйкен кайгы да.
Дуныядан келген суьйим кемиди…
Йокка эсап болды десем янъылман.
Язув битип, йойдым анам аьзизди…
Бу баьледен эш бир ерге тыгылман.
Энди кайтип тыншайтайым оьзимди
Болады деп оннан уьйкен кайгы да.
Магомет Кожаев кайтип поэзия шыгармаларына зейинли, терен ойлы болса, соьйтип ол кара соьзли асарларында да (прозада) окувшылардынъ ян тамырларын козгап, аьдемнинъ сосы дуныяда баьри зат уьшин де яваплы экенлигин, оьз оьмиринде эткен янъылысларды оьз мойынына алмага тийисли экенин коьрсетеди, окувшыды ойлантады, онынъ иш сезимлерин тазалайды.
Студент йылларда Магометтинъ калеми астыннан бир неше хабарлар шыктылар. «Куваныш», «Бузда», «Йыгылув», «Куьна», «Тавдынъ тоьбесинде», ызгы заманларда болса «Айхай, меним яшавым», «Алтын балык», «Шоьл тавысы» республикалык газетасында баспаланган бала шагын суьвретлейтаган «Бал татыган аьсерде» деген повести. Автордынъ айтувына коьре сол повесть коьлем планлы болмага ыктымал. Магометтинъ ойы бар, повестьти тек бала шагы ман тамамлап калмай, оьз оьмирин эм яшав йолларда йолыгыскан дослары, тенълери, буьтин аьдемлердинъ, заманы акында хабарлав.
Автордынъ язган хабарларында сынъар оьзекли, оьзинде аьдемшиликти саклав деген асыл ой бир хабардан баскасына коьшетаганы аян. Айтпага, «Куваныш» эм «Алтын балык» деген хабарлардынъ бас персонажларын не зат ортакластырганын карайык. «Куваныш» деген хабарда, уьйге ушып кирип, шыгаялмай, терезе сисеге урынган балшыбынды аяп, онынъ тислемеге болаягыннан да коркпай, кыз бала Асиет кол явлыгына орап, аясына салып, кырга шыгарып, балшыбынды ушыртып йиберген болса, сол кишкей аьдем де аьдемшиликтинъ, ян авырувлыктынъ энъ баслапкы негизи табиат пан аьр инсанга салынганын ыспатлайды автор. Асиеттей балалар оьскен сонъ, элбетте, «Алтын балык» деген хабардагы, Махачкалада дережели орында етекши болып куллык этетаган болса да, бир заман ога ярдам эткен шофер Рамазан Эсеновты мутпай, яхшылыкка-яхшылык кайтарувга шалысатаган Исаевтей боладылар. Эм сол затты автор бас персонажлардынъ кылыгын, хасиетин толы кепте ашып, психологиялык дурыслыкка етиседи. «Бузда», «Ай-хай, меним яшавым», «Куьна» деген хабарларында болса, сол асарлардагы бас персонажларда – бузда ойнап юрген бесинши класс окувшысы Баьтирбекке («Бузда»), поэт Махмут Саитовка («Куьна») нагашакасы ман йиенинде («Ай-хай, меним яшавым») биз сол ок аьдемди аьдем аяп, анълап, кеширип билуьвдинъ сезимлери уьйкен шеберлик пен суьвретленеди.
Былтыр эм быйыл М.Кожаевтинъ яратувшылык аьрекетинде эсте калгандай оьзгерислер болдылар. Туркиядагы белгили язувшы Кэмиль Суьтбаш – Ресейдеги ногай язувшылары Фазиль Абдулжалиловтынъ, Иса Капаевтинъ, Магомет Кожаевтинъ прозалык шыгармаларын туьрк тилине авдарып, айырым китап этип шыгарды. Быйыл болса Дондагы Ростов калада шыгатаган «Дон» журналда орыс тилине коьширилип Магометтинъ «Куьна» деген хабары баспаланды. Сосы уьстинликлер поэт, язувшы, журналист Магомет Кожаевти соьз оьнеринде янъы оьрлерди байырламага даьврендирер деп сенемиз.
Мурат Авезов.
