(Басы 44-нши номерде)
Половшылар кийимине генетикалык ягыннан ногай шепкен ювык деп белгилемеге керекпиз. «Шепкен» деген ногай соьзининъ тюрк этимологиясы бар эм кардаш тюрк халкларында сол соьзге усаганлыклары бар. Татар тилинде «чикпен», «чикман», башкир тилинде «чикмян», туркменлерде «чекмен» соьзи сол кумаштан тигилетаган кийимди билдиреди.
«Шепкен» деген соьзди билдиретаган «шогъа» (чоха, чуха) деген соьз де бар эм ол да, тигуьвде кулланатаган зат юнди билдиреди.
Кобан казакларында бу кийимди «чекмень» деп атайдылар. Сол кебинде ол орыс тилине де кирген. «Шепкен» деген соьздинъ маьнесинде биз ягасыз кевдеге уйып турган, шугадан тигилген кафтан деп анълаймыз.
Ногай халк кийимин тешкеруьв куллыкларында Ф.Канокова бир неше кере туьрли куьплерде яшайтаган ногайлардынъ шепкенлерининъ айырымланувы болатаганы акында айтады.
XVII оьмирде Астрахань эм онынъ янларында кезген Адам Олеарий «олар баьри де (ногайлар) куьл туьстен, шугадан тигилген узын кафтанлар киедилер» деп белгилеген.
Этнографиялык билдируьвлерге эм тарих материалларга таянсак, ногайлар шепкенди коьп алдынгы заманлардан алып киетаганы акында коьремиз.
Шепкенде болган аьзирлер сонынъ иесининъ байлыгы акында билдирген, не уьшин десе, алатты баьри де сатып алып болмаганлар. Сондай кийимди кавказда яшаган белгили эм бай Мансуровлар, Тугановлар эм баска мырза аьеллери кийгенлерин билемиз.
Бизим боьркимиздинъ кайдай тарих тамырлары бар экен?
Ногай халкынынъ этногенезине катнаскан (ювык каракалпаклар) огуз халкын айтып кетпеге керекпиз. Ногай этногенезиндеги огузлардынъ орыны акында ашыклап коьрсетилмеген, бу тема эндиги де тешкеруьвшилерди куьтип турады.
Сырт Кавказга, Причерноморьеге, аьлиги кубыла Россия ерлерине кыпшаклар келгенше дейим, мунда VIII оьмирден алып тюрк огуз ырувлары печенег кангарлар (Р.Керейтовтынъ белгилевине коьре ногайлар ман бир келген соьзлер – бечене, пешенек, канглы, конъыр), торклер, берендеилер (ногайларга биргелей келген – баята, байдар эм с.б) орынласканлар.
«Дешт-и-кыпшак» («Кыпшак шоьли») соьзине дейим, «Дешт-и Огуз» («Огуз шоьли») анъламы болган. Европага келгишей, огузлар ман катнаскан половшыларды Рашид ад Дин 24 огуз ырувлары деп айтады.
Яшамага ер излеп юрген, куьнтувардан келген половшылар огузлардынъ ерлерин алмага талап эткенлер эм олар арасында кан тоьгисли урыслар болганлар, куманлар тюрк огузларды, берендейлерди эм печенеглерди курылган ерлерден тайдырганлар. Половшылар ман олар арасында меже болганы уьшин, олардынъ бир кесеклери Киев князьлерининъ ерлерине, кувылган экинши бир кесеги Балканга кеткенлер, баскалары куманлар ишине кирип, олар арасында доьнгенлер. Сол затларга огуз этникалык атында куманлар болганы шайыт болады (мысалы: кангу–оба, байандур) яде кайтара, половшыларда – кара клобукларда: кай–опа, каепичи).
Археологлардынъ белгилевине коьре, бу халклар бир-бирисининъ арасына киргенлер, олар ара уьйленуьвлер болган. XV оьмирде Рашид-ад-Дин язган «Джамиль ат Таварих» деген тарихлик сочинениесинде монголлардынъ Русь ерлерине шапкынлык этуьви акында язганда, бу орыс эм «кара боьрк халкларынынъ ерлери» болган дейди (перс тилинде «Каум-и кулях-и-сиях»). Алтын орда кыпшаклары акында Ан-Нувайри бу ерлердеги 11 кыпшак ырувларынынъ биревин «Кара-боьркли» деп язган.
«Бес калпак», «кара калпак» соьзлери татар эм башкир шежерелеринде айтыладылар. Тешкеруьвшилердинъ биревлери «клобук, калпак» соьзлерин кийиз боьрклер деп яде папакка усаган боьркке «малакай» (мужская меховая шапка), баскалары-клобук деп аталатаган тувылгага (шлем) айтадылар дегенлер.
Каракалпак халкынынъ шежерелеринде, олардынъ Эдил йылга ягыннан Крым ман Кавказга коьшуьви эм сол ерлерде яшавы акында йырланадылар. Сонынъ акында каракалпаклар тарихин тешкеруьвши Л. С.Толстова язган.
Папакты биз огузлардан шыккан зат деп ойлаймыз. Бу кийим туркмен эм каракалпак миллетлерининъ эр кийими деп саналады. Туркменлерде папактынъ уьйкенине «шоьгирме», кишкейине «кураш» деп айтадылар. Кавказ халклары ога «бухар боьрк» («орта азиялы боьрк») дейдилер.
Соявлы белбав
Соявлы белбав аьвелдеги тюрк кийимнинъ бир белгиси болып, Сырт Кавказда да сакланады. В.Н.Добжанский оьзининъ «Азия коьшпелилерининъ белбавлары» деген аьруьв язылмасында бу зат акында билдиреди.
Добжанский белбавлардынъ янъы ясалып алынганнан алып бу куьнге дейим сакланувын тешкерип караган. Белбавлар скифлер заманында Алтайда эм Монголияда яшаганда, скифлер эм сарматлар эм олардынъ асабалары – аьвелдеги эм сонъгы йыллардагы тюрклердинъ маданиятынынъ бир кесеги болганын балбаллардагы эм бурынъгы китай усталарынынъ куллыкларында коьрмеге болады. Белбав аьскершидинъ сыйы нешаклы йогары экенин санына эм кебине коьре билдирген.
Кама
Ногайлар белине тагатаган кама шоьл скиф-сармат акинакына (бизим оьмирге дейим I оьмирдинъ 2-нши кезегинде темир кылышты кулланган халклар) катысатаганы – бизим маданиятымыздынъ бурынъгы алаты деп тувра айтпага боламыз.
Баслык
Бурынъгы тамырлары болган тагы да бир ногай кийимнинъ аты – баслык. Ол саклардынъ – «азият скифлерининъ» 2 мынъ ярым йыл артта кийген кийимлери экенин половшылардынъ ясалма затларында коьрмеге болады.
XIX оьмирдинъ ызындагы – XX оьмирдинъ басындагы эр эм хатын кийимлерин «ногайлар» деп айтылганнан алдын кийгенлер деп айтувымыз тувра болаяк. Сонынъ уьшин, аьлиги заманда бизде эрлер киетаган шепкен, баслык, белбав аьвелги ногай кийимлери боладылар. Бу кийимлерди бизики тувыл деген аьдемлер сондай уьйкен асабалыкты баска халкларга бередилер.
Бу макалады окыган аьдемлер сол затты аьруьв анъларлар эм туьсинмевликлер артта каларлар деп сенемен.
Р.Ишмухамбетов.
Астрахань патшалык университетининъ Россия тарихининъ кафедра аспиранты.
