Ялыннан сакланган ярык сыдыралар

Бар йигитлер кенъ яйылган Ногайда,
Аталардынъ aтын йоймай юреген.
Аьдем атлы бар аьдемлер Ногайда,
Йигитлердинъ йигитлигин коьреген.

Ногайлар шешекейлерди базардан сатып алмаганлар яде базарда олтырып сатпаганлар яде биревге савкат этип бермегенлер. Олар кан тогайда шешекейлерди уьзип, бетиндеги канын суьрткенлер яде яраларына салганлар. Ногайлар яв ман согысканда, исси канын исси кумга актырып, боьрилей улып, ырымлы йыр йыpлaп янын бергенлер.
Энесининъ тезек шоьплеген адырлары, атайынынъ кой баккан энъиллери, агаларынынъ ат шаптырган майданларынынъ кенълиги Кадриядынъ коьз алдында дайым туратаган эди. Ногай шоьллиги, халкы, ана тили болмаган болса, Кадрия да шаир болаяк тувыл эди. Кадриядынъ «Айт десенъиз, айтайым» деген ятлавы сол ойды юректе тувдырады:
Канъыраган кыралларым, сизден болган 
Йырав ман.
Аспан бузып, уьстинъизге себилген,
Кырав ман.
Оьрислердинъ омыравын керип аткан
Гуьлинъ мен
Ат туягынъ тиймес ерге тилмаш шыккан

Тилинъ мен.
Кадриядынъ суьйим ятлавларында биринши сезимлерининъ аьлемет сырлары куванышы ман, кайгысы ман сыдыраларга синъген. Етим калган суьйимнинъ каты куьрсинуьви, соьнмес суьйимнинъ яркын сезимлери, табиат пан сукланып, суьйимнинъ ярасын енъил этуьви, явапсыз калган суьйимнинъ тынышсыз юрегининъ каты согувы, танълагы куьнде яшав куьези язлыктай яйнаягына исси сенуьвлиги коьзге илинмей болмайды.
«Сенинъ коьзлеринъ» деген ятлавында, Кадрия соьз шеберлиги мен ишки сезимлерин ногай ырымы ман байланыстырады. Конъырав давыслы бир йигитти Кадрия яраткан болган. Ол Махачкаладагы пединституттынъ филологиялык боьлигининъ уьш йылын битирип, Маьскуьведеги Адабиат институтына йолланмага ойлайды. Сол йылларда онынъ ашык ярынынъ атасы каты авырыйды. Ястынъ атасы увылынынъ тойын коьрип оьлгиси келеди. Сонда ашык яры Кадрияга келип: «Бер колынъды, уьйленейик», –дейди. Кыз билим алмага белин бувганын билдирип, колын бермейди. «Мен атамнынъ разы болганын суьемен. Олай болса, уьш куьннен уьйленемен», – деп суьйген ясы айтады да эм баска кыз бан бас косады.
«Ушкынлар» деп аталган ногай язувшыларынынъ ортак йыйынтыгында Кадриядынъ «Сен» деген ятлавы орынласкан. 0н бир бувын ман язылган ятлавдынъ шумагын алып карайык.
Ятлавдынъ уьшинши эм доьртинши сыдыраларынынъ ызгы соьзлери бир-бири мен келисип келеди. Каныма, яныма деген соьзлер мен шаир кызымыз ашык ярына тазалыгын, алаллыгын, сенимлигин билдиреди:
Атынъ сенинъ тамырласкан теректей,
Сав оьмири тамыр яйган юректе.
Алал соьзинъ бириккен ди каныма,
Наьсибим сен, берк киргенсинъ яныма.

Шумактынъ бас аьрибиннен баслап тоьменге карап окысак, шаирдинъ коьнъилинде ким биринши суьйим сезимлерин тувдырганын анъламага боламыз.
Кадриядынъ кол язбаларынынъ (арасында машинкага согылганлар да бар) саргайган, куьйген, ярты янган табакларын коьргенде, юрегим телезиди, тынысым aвыр алынды, коьз каравым мунъайды. Кадриядынъ ногай эм орыс тиллеринде аьзирлеген кол язбаларынынъ коьбисининъ яртысы янып, соьнип кара куьлге айланганлар. Кадриядынъ орыс тилиннен ногай тилине коьширилип шыккан кайбир ятлавларын ногай тилинде табалмаймыз, ана тилиндеги кайбир ятлавлардынъ басы болса – ызы йок, ызы бар болса – басы йок, ногай эм орыс тилине авдарылган коьп ятлавлардынъ белгиленген табаклары да ялынга туьскен себептен, маьнесине коьре артлы-артыннан тиркесип келмейдилер.
Кадриядынъ ногай тилинде коьп китаплер шыгармага уьйкен уьмити болган, неге десе онынъ туьрли йылларда аьзирлеген кол язбаларынынъ тыслары коьзимизге туьсти. Кайбиревлерин окып каранъыз: «Анадынъ оьлуьви», «Конъыравлы яз», «Аьзиз ана», «Келермен», «Эсте сакла», «Манълайымдагы язувым», «Асыл юртым», «Туьнлеримнинъ туьслери», «Коьнъилим йырла», «Кишкей гуьл», «Туманлы коьл», «Меннен сонъ», «Кара эм ак атлар», «Шипийлерим», «Арыманъыз», «Соьнмеген юлдыз», «Уьмит», «Дерево надежды», «Сказание о любви» ызгы эки кол язба орыс тиллеринде, аявлы окувшылар, коьресиз бе, Кадрия баспага аьзирлеген кол язбаларына кайдай атлар атамага ниет эткен. Кадриядынъ баспаланмай калган, ялынлы оттан сакланган ярык сыдыралы ятлавларыннан туьзилген янъы китаплерин «Тап йылкыда кулын йойган биедей болып» окувшылардынъ куьтип турганларын да ийги билемиз эм анълаймыз.
Кадрия бизим ана тилимизди эм коьнъилимизди байытты, тек анъсыздан намарт зулмылар колыннан 1978-нши йылдынъ 30-ншы июнь куьнинде онынъ кетуьви шоьлди, адабиатты, халкты яралы, ярлы этти. Бу куьнлерге дейим ол яшап еткен болса, кайдай ятлавлар, йырлар, дестанлар язаяк эди. «Аспан бузып, уьстимизге себилген кыравдай» болып, Ногай элин йырларга толтыраяк эди.
Мен халкым,
Йолларды дайым сеннен баслайман.
Баьри йолым сага багып келтире.
Сенинъ ойынъ, сенинъ сенген ийнинъде
Бу касувет яшавда мага керек.
Дуьл-дуныя толган инсанлар кимик,
Шаирлер де ажалдан сакланмаган.
Мен бир кере сага кайтып келмесем,
Йырым келер.
Халкым меним, оьзинъе,
Кайгылы эм суьйиниш ойларымнынъ
Кишкенекей,
Кишкенекей увысы.

Кадриядынъ «Тав данъылдан басланады» /1971 й./, «Сокпак йолга ымтылса» /1972 й./, «Яслык йырлары» /1973 й. /, «Хайран» /1978 й./ деген китаплери ногай тилинде шыкканлар. «Айдынъ куьлкиси» /1975 й./, «Сакланган юлдызлар» /1977 й./ орыс тилинде баспаланганлар. «Мосты» /1979 й./ деген китаби Кадрия дуныядан тайганнан сонъ дуныя ярыгына энген, солай ок «Дочь степей» /1984 й./, «Ятлавлар», «Айындырык ярыгы» деген китаплерин де Кадрия коьзлери мен коьрмеген.
Кадриядынъ ятлавлары «Песня, мечта и любовь» деген китапте, «Дагестан шаирлери» деген каракалпак тилиндеги китапте, кумык халктынъ антологиясында баспаланганлар. «Парасат» деген казах тилиндеги журналында «Айдынъ аппак жарыгы» деп аталып, айырым бет Кадриядынъ ятлавларына берилген. Ногайшадан Абзам Боькен казах тилине авдарган, Кадриядынъ ятлавлары «Литературная Россия» деген газетасында, «Юность» деген журналда, Сырт Кавказдынъ баьри миллетлерининъ тиллеринде баспаланганлар.
Поэт Вадим Дементьев «Пламя поэзии» деген китабинде Кадриядынъ шаирлык дуныясы акында очерк язган. Кадриядынъ оьзи буьгуьнлерде бизи мен йок болса да, онынъ ятлавлары бизи мен яшайды.
Кадриядынъ дуныядан таювы ман байланыста болып коьп шаирлер ятлавлар язганлар. Айтпага, Р.Гамзатов, К.Кумратова, Ю.Каракаев, К.Муллаев, Аткай эм сондай баскалар. Кумык шаири Аткайдынъ ятлавында мундай сыдыралар бар: 
Мунда кенже язда,
Кызыл оттай шешекей ашылды.
Аьдемлерге ол аьсиретин аьсерсиз
Аьруьвлигин савгалады.
Тек юректе яра:
Капылыстан шилле янасты,
Эм гуьл йок болды,
Курыган туншылыктан каврады.

Аткай Кадриядынъ замансыз дуныядан кеткенине кайгырув сезимлерин билдиреди. Кадрия ырыялыкты, ялганлыкты, намартлыкты селекелеп, инсанларды аьруьвликке шакырып, эрликти, кайратлыкты, йигерликти данъклап, халкы уьшин яны авырып куьнин-туьнин оьткерген.
Ногай халктынъ 1957-нши йылда боьлингени – оьмир соравы, халкты оьмир узагы кыйнап тураягын ол юмарт юреги мен оьткир сезетаган эди. Кобанда, Астраханьде, Ставрополь крайында, Шешен Республикасы еринде яшаган ногайлардан ол оьзин бир де айырмаган. Кадрия дайым да олардынъ аты ман соьйлейтаган эди.
Оразбай Коьгий улы оьзининъ картлыгына да карамай, согыс яраларына да эс этпей, кызы Кадриядынъ 50 йыллыгына багыслап китап туьзген.
Китаптинъ ызында «Юрек сыры тоьгилсе»… деп аталып, айырым бир бет бар. Онда халк юрегинде битпес ярадынъ авыр сезимлерининъ толкынларыннан яратылган ятлавлар, айтпага, Явгерет Дильманбетовадынъ, Наьсипли Муталлаповадынъ, Оразбай Темирбулатовтынъ эм баскалардыкы орынласканлар.
Кадриядынъ юректен кетпес ызлар калдырган бир ятлавынынъ эки сыдырасын тоьменде келтирмей болмаймыз:
Тонъган ерге куьн
Саьвледей бол, йырым!
Мутылмастай халкка керек
Бол, йырым.

Мине йыллар озды, авыр заманлар келди, янъы оьмирде янъы туьрленислер боларлар, тек Кадрия оьзи айтканлай, онынъ янлы, ялынлы, ярыклы сыдыралары халк арасында мутылмастай болганлар.

Т.Акманбетов.
Суьвретлерде: Кадрия оьзи окыган М.Горький атындагы институтынынъ алдында йолдаслары ман.