«Шоьлим меним йырласын…»

    З.Кайбалиев – халк окытувшысы, ярыкландырувшылардынъ бириси, шаир, журналист, ногай совет адабиатынынъ негизин курувда белсенли куьшин салып, ногайша-орысша эм орысша-ногайша соьзликлерди туьзуьвшилердинъ бириси. Зеид-агайга быйылдынъ карагыс айында 110 йыл толаяк эди. Ол 1898-нши йылдынъ 2-нши карагыс куьнинде Ставрополь губерниясынынъ Кара-Тоьбе авылында тувган. Онынъ яслыгы авыр заманларга туьседи. Йырманшы оьмир киргени мен дуныяда коьплеген туьрленислер боладылар: 1905-нши йылдагы россия революциясы, 1917-нши йылдагы баслап буржуаз, сонъында Уллы Октябрь социалист революциялары, сонъ Граждан согысы. Булардынъ баьриси де халктынъ, элдинъ яшавына туьрленислер аькеледилер, солар Зеидтинъ аьелине де тиеди. Болса да Зеидти 9 ясында атасы Абдул-Халил медресеге окымага береди, ама уьш йылдан сонъ, Зеид орысша окымага авас болганын коьрип, оны медреседен алып, Ашыкулактагы интернаттынъ орыс боьлигине коьширеди. Ол интернат эки класслы, алты боьликли окув ошагы эди. Интернатты ол 16 ясында, сонъ атасынынъ ыхтыяры ман медреседи де (Кара-Тоьбе авылдынъ алдынгы имамы, З.Кайбалиевтинъ увылы Асаннынъ айтувына коьре, Зеидти баслап ол йылларда айтылган дин аьрекетшиси Сеит-аьпенди окыткан. – Редакция.) етимисли кутылады. 
      Ювык арада элимизде революция болып, байларды шашады. Революцияды Зеид кабыл этип алады, ама революция ерине етпей, элимизде Граждан согысы басланады. Энъ де кыйын, бассапырык заманлар келип, халк саьспеклеп, не зат болар экен деп турган заман аьсери. Ама яшавды бир зат та токтатып болмайды. Янъыдан курылып турган элимизди аклардан коршаламага заман келгенде, З.Кайбалиев 1918-нши йылда Кызыл Аьскер сырасына шакырылады эм 127-нши полктынъ 13-нши ротасында (Чугуев отряды) рота язувшысы болып куллык этеди. 
      Янъы яшав коьплеген туьрленислер аькелди. Халкта да янъы сезим тувады, эм оны тувра, янъы яшавга бурмага, уьйретпеге, анълатпага керек заман етеди. Революциядан алдын окып, орыс мектеблерде билим алганлар маданияттынъ биринши баразнасын салган Абдул-Хамид Шаршембий увылы Джанибеков, Муса Курманали увылы Курманалиев, Ногман Колдасов, Садык Давутов эм баскалар совет ногай адабиатынынъ тувувына, биринши вакытта араб графикасын келистирип, алфавит туьзуьвде айлак коьп куьш салганлар. Халктынъ авызлама байлыгын йыювда, совет мектеблеринде биринши окув китаплерин кеплестируьвде, хрестоматиялар туьзуьвде, оьзлери эм язувшы, эм шаир, эм тарихши, соьзликлер туьзуьвшилер болганлары ман ногай халкынынъ анъ байлыгына уьйкен, маьнели косым эткенлер. Олардынъ аьвелде алган билимлери, Совет властининъ политикасына келисли болмаганнан себеп, оларды арт таслап, баьрисин де янъыдан басламага керек боладылар. Солардынъ бириси Зеид Кайбалиев эди. А-Х.Джанибеков, яс аьдемлердинъ билим алмага шалысканын коьрип: «Бавдынъ емисин таза оьстирип, аьруьв писиреек экенмиз», – деп суьйине эди. Эки йыл А-Х.Джанибеков куьшин кызганмай, яс окытувшыларды мектебте куллык этпеге аьзирлейди. 
Элде болган туьрленислер йойымсыз болмайды. Революциядан сонъ ногай маданиятыннан коьп затлар йок болды. Ногайлар – оьзининъ патшалыгы болган халк, сонъ язув маданияты, адабиаты XIII оьмирден алып болып келеятып, бир куьннинъ ишинде солар йок санына киредилер. 
       1920-ншы йылда З.Кайбалиев Граждан согыстан уьйине аман-эсен кайтады эм 1922-нши йылга дейим волость исполкомында секретарь болып ислейди. Сол заманда Ашыкулак авылы район орталыгы эди, эм ногай яслары, сонда уьйкен орынлар алып, куллык эткенлер. З.Кайбалиев авылдаслары М.Курманалиев эм Н.Колдасов пан бирге ногай авылларында мектеб ашпага шалысадылар. Олар биринши мектебти 1925-нши йылда Кара-Тоьбе авылында ашпага амал табадылар. Зеид Абдул-Халил увылы 1922-нши йылдан алып 1924-нши йылга дейим Кара-Тоьбе авыл Советининъ председатели болган, сонъ 1926-ншы йылдан алып Ашыкулак райисполкомында кадрлар боьлигин басшылайды. Ама онынъ коьз алдыннан ногай авыллар, мектеблер бир заман да таймаган. Колыннан келген ярдамын тийдирип, мектеблерде оьзи де окытувшы болып ислейди. М.Курманалиев, Н.Колдасов мектеблерде окытувшы болып ислемеге болаяк ясларды тавып, оларды аьзирлейдилер. Оьзлери де бу яктан айлак уста болмаса да, билгенлерин кызганмай курсларда окыганларга бередилер. 
      1920-ншы йылда Ашыкулакка Абдул-Хамид Шаршембий увылы Джанибеков аьели мен коьшип келеди. Ставрополь крайында энъ де коьп ногайлар яшаганнан себеп, ногай мектеблери де коьп ашылганлар. А-Х.Джанибеков, М.Курманалиев, З.Кайбалиев, Н.Колдасов эм баскалар ман танысып, оьзининъ тоьгерегине билими болган яс аьдемлерди йыяды. А-Х.Джанибековтынъ окытувшы сулыбы болганнан себеп, яс аьдемлерди мектеблерде дерис бермеге аьзирлеп баслайды: дерис планын туьзип уьйретеди, соны юритуьв йосыгын коьрсетеди. З.Кайбалиев А-Х.Джанибеков пан тек 1926-ншы йылдан алып тар байланыста ислеп баслайды. Соьйтип олар яратувшылык йолына туьседилер эм ногай алфавитин туьзбеге, китаплер ярастырмага, окытувшы кадрлар аьзирлемеге шалысып баслайдылар. Сол заманда ногай окытувшылары болмаганнан себеп, бир аз билими болганларды, янъы яшавды курувда катнасатаганлардынъ ишиннен сайлап, окытувшыга уьйреткенлер. Кайдай кыйын заманлар басыннан озганы З.Кайбалиевтинъ эсиннен бир заман да таймайтаган эди. 
      1979-ншы йылда тек ногай халкы тувыл, баьри халклар эм ямагат ногай халкынынъ ярыкландырувшысы Абдул-Хамид Шаршембий увылы Джанибековтынъ эм абаза халкынынъ ярыкландырувшысы Татлустан Закиревич Табуловтынъ тувганлы 100 йыллык мерекелерин Карашай-Шеркеш область драма театрынынъ меканында байрамша белгиледилер. Сол байрамда Зеид Кайбалиев те катнаскан эди. Мерекеден сонъ 1981-нши йылда, эки ярыкландырувшыга багысланып, «Просветители» деген китап баспаланды. Коьплеген эскеруьв макалалардынъ ишинде З.Кайбалиевтинъ «Наставник» деген эскеруьв макаласы да баспаланды. Сонда ол булай язган: «1927-1928-нши йылларда Ашыкулакта тарих-уьлке танув музейи курылады. А-Х. Джанибеков бизге уьлке танув материалларын, ногай халкынынъ авызлама яратувшылыгын йыймага борыш салады, эм биз, коьплеген материал йыйып, А-Х.Джанибековка беретаган эдик. Энъ де коьп Садык Даутов йыйган. Сонъ А-Х.Джанибеков анъ саз алатларында ойнайтаганларды, домбыра шалатаганларды, сыбызгышыларды йыйып, ансамбль туьзди. Ол: «Халк зейинли, соны тек туьртип шыгармага, бизге зейинлилер коьп болганы керек», – деген. Бизим коллектив баьри авылларда да оьнерин коьрсетип, сонъ Махачкалада да болды. Коьрсеткен оьнеримизге уьйкен сый берип, халк ярыкландырув комиссары Б.Астемиров, А-П.Салаватов бек хош коьрип йолыктылар, мактав соьзлерин айттылар эм савлай Дагестан бойынша коьриниске шакырдылар». Сол затлар акында З.Кайбалиев оьктемсип хабарлайтаган эди.
       Мектеблерде, китаплер болмаганнан себеп, окытувшылар кишкей хабарлар туьзип, ятлавлар язып, авызлама халк яратувшылыгын керегинше кулланып, дерислер туьзедилер. З.Кайбалиев 1922-1923-нши йылларда «Масак», «Коьз салынъыз дуныяга», «Айыныпты коьзимиз», «Кыс эм яз» деген ятлавларын язады. 
1920-ншы йылдан баслап, савлай окып-язып билмеген балалардан баслап уьйкенлерге дейим парталарга олтыртпага керек деген Директива бар эди. Соннан себеп баьри зат та окувга, билимге каратылды. Уьйкен агитация куллыклар юритилип, революциядынъ явлары да оьз зарар куллыкларын юритпеге мутпай, кыйынлы заманда мунавдай ятлавлар оьзлерининъ яратувшылык миссиясын толтырып барганлар. 
      1933-нши йылда Ашыкулак райком партиясы Зеид Абдул-Халил увылын Караногай районнынъ «Кызыл байрак» газетасына яваплы секретари этип йибереди. Ол заман ногайлар уьшин араб графикасы йок этилинип, латин графикасына коьшкен заман эди. Элбетте, язувшылардынъ алдында тагы да бир уьйкен борыш турады. Баьриси де янъы алфавитке коьшпеге керек эди. Латин графикасы ногай тилине якын болса да, оны уьйренмеге де, сога келиспеге де керек эди. Йогарыда айтылганлай, аьр туьрленис бир йойым аькеледи. Соьйтип, араб графикасы негизинде язылган язувшылардынъ коьп затлары латин графикасына коьширилмей калган. 
      1938-нши йылда тагы да бир туьрленис болады: ол – кириллица графикасына коьшуьв. Оькинишке, аьлиге дейим язувшыларымыздынъ язганларынынъ коьбиси латин графикасында калган. Зеид оьзининъ 1922-нши йылдан алып язган ятлавларын колязба этип, латин графикадан кириллицага коьширип, Карашай-Шеркеш гуманитарлык илми институтына берген, эм онда 100-ден артык ятлавлары сакланады. Олардынъ бир кесеги «Шоьлим меним йырласын» (1972 й.) деген йыйынтыкта, бир кесеклери газеталарда, ортак йыйынтыкларда баспаланган. Зеидтинъ язган бир хыйлы ятлавлары, повести, очерклери баспаланмай калганлар. 
Зеид бир заман да адабиат исин тасламаган. Ол коьплеген ятлавларын халкына, Элине багыслап язган. Коьбиси дидактикалык ятлавлар: «Яс тусымда», «Сеннен коьрим алсак экен» (1931 й.), «Окымыска» (1933 й.), «Савбол десин», «Бу соьзим» (1935 й.) эм баскалар. 
      Зеид Кайбалиев «Кызыл байрак» газетасында 1934-нши йылдынъ июль айына дейим ислейди, эм сол йыл, сол айда Ашыкулактынъ партия райкомынынъ секретари Иванов оны «Колхозная правда» деген газетага редактордынъ орынбасары этип коьширеди. Газета басында тек орыс тилинде, ама 8-нши номериннен алып ногай эм орыс тиллеринде шыгып баслайды. Зеид Кайбалиев орыс тилин аьруьв билгеннен себеп, сол орын ога тийисли болады. Ол 1936-ншы йылдан 1937-нши йылга дейим газетадынъ редакторы болып ислейди. Газета ябылганнан сонъ, Артезиан-Мангыт авылдынъ орта билимли мектебине окытувшы этип йибередилер, эм онда 1941-нши йылга дейим ислейди, сол ок йылда Элин коршаламага деп согыска кетеди. Зеид Кайбалиев, дав йолларында йигитлик коьрсетип, оькимет савгаларын алып кайтады. Ол 1945-нши йылдан алып 1958-нши йылга дейим окытувшы болып оьзининъ Кара-Тоьбе авылында ислейди. Сол йыл Зеид тыншаймага кетеди. 
«Колхоз правдасы» газетасында ол оьзининъ ятлавларын, очерклерин эм биринши «Бизим дегенимиз болды» деген повестин баспалайды. Мен Москвада Ленин атындагы китапханада ногай язувшылардынъ язганларын «Кызыл байрак», «Колхоз правдасы», «Кызыл Черкесс» газеталарында караганман, ама, оькинишке, солардынъ баьри номерлери де сакланмаган, соннан себеп коьп затлар акында биз аьлиге дейим де билмеймиз. Ол заманда аьлигидей техника амаллары болмаганнан себеп, бир кесек ятлавларды кол ман язып, бир кесеклерин суьвретке туьсирип алганман. З.Кайбалиев адабиат исин 1922-нши йылда баслаган эм туьрли адабиат жанрларында: поэзияда, прозада эм драматургияда куллык эткен. Ога язувшылык сулыбын алмага журналист куллыгы уьйкен себеп болган. Сол йылларда язув иси мен каьр шеккенлер баьриси де газеталарда куллык этип, язувшылык сулыбына уьйренгенлер. 
       З.Кайбалиевтинъ ятлавларынынъ темалары да баскаланмайдылар: «Уллы мактав», «Ленинди эскерип», «Тувган Элиме», «Оьктемлен сен, Москвам меним» эм баскалары. Шаирдинъ аьр бир ятлавында – онынъ ойы, мырады, яшавы, элде болган туьрленислер, етимислер. Олардынъ язганлары, йогары художестволык шыгарма болмаса да, ногай адабиатын оьрлендирмеге пайдалары коьп тийген. Миллетимиздинъ янъы йол алып келеятырган адабиатына уьйкен косым болган. Зеид десенъ оьзи редактордынъ орынбасары, сонъ редакторы болып ислеп калмай, оьзининъ язганларын да бу газета бетинде баспалаган. Айтпага, «Кара сыйыр», «Интернационал» колхоздынъ стахан аьрекетли ударниклери», «Эсенбайдынъ бактысы» деген очерклери. Онынъ шыгармалары ишинде энъ маьнелиси – ол «Бизим дегенимиз болды» деген повести. Повестьтинъ биринши боьлиги 1935-нши йыл 24-нши декабрьдинъ 62-нши номеринде баспаланып баслаган. Повестьте Ашыкулак районынынъ ногай авылларында Советлер власти куралып, коллективизация калай озганы коьрсетилинеди. Повестьте Артезиан-Мангыт авылында артель курылысы ман каьр шегетаганлардынъ бириси коммунист Эсенбай, Эмир, оларга як болып, колларыннан келген ярдамларын тийдирип, артель уьшин янлары авырыйтаган ярлылар Шерпей, Шабан, Нургазы, Тунагай эм баскалардынъ келбетлерин автор ашыктан-ашык суьвретлейди. Оларга карсы туратаган явлар Танъатар, Явгайтар эм баскалардынъ келбетлери де бериледи. Повестьтинъ тили бай, автор коьп айтувларды, такпакларды кулланады, явларды селекелемеге де келисли соьзлер тавып, олардынъ намартлыгын коьрсетеди. Повестьтинъ туьзилис композициясы, сюжет сызыгы, тил байлыгы окувшыларды кызыксындырады эм оьзине эс эттиреди. Зеид ногай халкынынъ авызлама яратувшылыгын А-Х.Джанибеков пан бирге коьп йыйган, билген. Соннан себеп шыгармаларында тил байлыгы айырым орынды алады. Бу повесть оьткен оьмирдеги 30-ншы йылларда Сырт Кавказ язувшыларынынъ коллективизация темасына язылган повестьлери, романлары ман художестволык ягыннан бир сыдырада турады демеге боламыз.
      Зеид Кайбалиев Муса Курманалиев пен бирге бир коьринисли «Мектеб пайдасы» деген пьесады 1931-нши йылда Махачкалада баспалайды. Бу китап оьзи кишкей болса да, маьнеси уьйкен, неге десе балалар бу пьесады мектеблерде, клубларда коьрсетип, окувдынъ пайдалыгын анълатып, мектебте окымага амалы болмаган балаларды, ата-аналарды коьрим алмага шакырады.
     Пьеса керекли заманга язылган эм керекли агитация исин толтырады.
     З.Кайбалиев коьбисинше поэзия жанрында куллык эткен. Онынъ биринши поэзия йыйынтыгы «Шоьлим меним йырласын» деп Черкесскте 1972-нши йылда баспаланады. Баска ятлавлары «Кызыл байрак» (сонъында «Шоьллик маягы», «Шоьл тавысы»), «Ногай давысы» газеталарында, ортак йыйынтыкларда, мектеб хрестоматияларда баспаланганлар. Дуныя ярыгын коьрмеген ятлавлары да бир кесек болады. Баьрин де йыйып, бир китап этип шыгармага заман келип туры.
Ол заманнынъ адабиатынынъ темалары эм идеялары баьри халктынъ адабиатында да бирдей эди: ол янъы яшав курув, байларга карсы турув, коллективизация, билим алмага шакырув эм баскалар. Коьп ятлавлар Ленинге, партияга, куралып келеляткан социализм яшавына, балаларга, Октябрь революциясына, мектебке, ударниклерге багысланганлар. Баьриси де совет идеологиясын яшавга эндирмеге деген ниет пен язылган. Соннан себеп шыгармалардынъ темалары да, идеялары да заманына коьре келисли болмага керек эди. Сол затлар Зеидтинъ де ятлавларында орын табадылар.
     Зеид Кайбалиев кавгадан кайткан сонъ да оьзининъ яратувшылык куллыгын тасламайды. Ол мектебте ислегеннен себеп, балалардынъ кылыгын, сырларын билип, оларга язганын анъламлы этпеге шалысады. 

  (Ызы болаяк).