Кадриядынъ юлдызы соьнмеек

Шахидат Курмангулова, филология илмилер кандидаты

 

Кадрия Темирбулатова ман болып озган сийрек йолыгыслар меним коьнъилимде эстен таймас ызын калдырган. Кадрия Черкесскке анъсыздан келди. Биз Келдихан Кумратова ман бирге оны ман «Ленин йолы» ногай газетасынынъ редакциясында таныстык. Кадрия бизим айтылган язувшыларымыз Ф.Абдулжалилов, С.Капаев, А.Киреев, К.Кумратова ман эм баска шаирлер эм язувшылар ман таныспага деп келген эди. Биз сонда ок та досластык. Ол оьзининъ планлары, яратувшылыгы акында хабарлады, оьзининъ бир неше ятлавларын коьрсетти эм окыды, эм редакцияга баспаламага калдырды. Кадрия ол заманда Г.Цадаса атындагы Дагестан патшалык педагогикалык институтынынъ филология факультетинде окыйтаган эди. Институттынъ уьшинши курсын кутарган сонъ, ол Москвадагы М.Горький атындагы Адабиат институтына окувга туьседи. Сонда ол С.В.Смирновтынъ яратувшылык семинарында билим алады. Кадрия бир аьлемет, оьнери оьрге шапшыган аьдемлерге келисли айырым сый ман пайдаланатаган эди. Ол айлак бек суьйдимли, оьзининъ яланъ юреклиги, кувнак коьнъиллиги, хабаршыллыгы, танълыгы ман аьдемлерге якын болган. Ол бизди сонда ок та оьзине тартты. Онынъ баьри затында да – соьйлемеге, ойламага, сезбеге ымтылысында – шаирдинъ шаирлиги коьринген.
Биз ога калады коьрсеттик, коьп аьллестик, паркта олтырдык эм ойларымыз бан боьлистик. Соны ман бирге Кадрия юмор ман да дослык тутатаганы аян сезилди, ол кайдай туьрли хабарлар да айтып, биз коьп куьлдик. 
Экинши куьн, Суюн Имамали увылы Капаевтинъ аьрекети мен, оны Икон-Халк авылына шакырдылар эм йолыгыс уйгынладылар. Маданият уьйинде бек коьп халк йыйылды. С.Капаев Кадрияды йыйылганларга танытты, онынъ Карашай-Шеркеш ерине келуьвининъ ниети акында айтты. Мен онынъ яратувшылыгы акында соьйледим, К.Кумратова оьзининъ ятлавларын окыды. Баьриннен сонъ Кадрия оьзи шыгып соьйледи. Ол оьзин бек хош коьрип йолыкканлары уьшин суьйинишли экенин билдирди, аьдемлер онынъ ятлавларын эс берип тынъладылар. Белкиси, мен янъылысатаган болсам да ярайды, ама сондай кешлик уйгынланганлар сырасында Кадрия бириншилерден эди. Туьрли регионларда яшайтаган ногайлар айырым себеплерден тура бир-бириси мен аьллеспейтаган эдилер. Бу йолыгысымыз Кадриядынъ юрегин оьстирди. Оьзининъ кыска соьзинде ол: «Биз, ногайлар, каерде яшасак та, туьединъ эки оьркешиндей бир аркага биткенмиз. Бизди айырып болмаяк, биз бир халкпыз, бир миллетпиз, маданиятымыз да, саниятымыз да, анъ байлыгымыз да бир», – деди. Муннан сонъ ол оьзининъ ятлавларын окыды, оьзи эм оьзининъ планлары акында хабарлады. Каравшылар оны коьпке дейим йибермей турдылар. Ол бу йолыгыска бек суьйинишли эм разы эди. Йолыгыстан сонъ бизди кешки аска шакырдылар. Стол артында ашык, кызыклы соьз юритилди. Оннан сонъ да меним уьйимде биз экевимиз тап танъга дейим хабарластык. Поэзия, дослар, келеекке планларымыз, яшав акында соьйледик. 
Экинши куьн биз Келдихан Кумратова ман бирге Кадрияга республикамыздынъ коьрнекли ерлерин коьрсетпеге суьйип, оны ман бирге Домбайга йолландык. Коьрген ыспайлыктан онынъ коьнъили оьр коьтерилди. Автобус ишинде ол бизи мен соьйлемей, терезеден кырга карап олтырды, онынъ эринлери йыбырдайды, белкиси, сол заман онынъ коьнъили янъы язаяк ятлавларын ойлап барган болар. Биз Домбайдан язгы ямгыр астында былшырап сувга батсак та, бек шат болып кайттык. Кене мунда бизден оьзге Борис Аксиев пен бирге Икон-Халк авылыннан окувшылар да келипти экен. Олар бизге куры кийим, ас бердилер. Биз баьримиз де яркырап янган от ягасында олтырдык, балалар йырладылар, Кадрия ман Келдихан оьз ятлавларын окыдылар. Балалар яс шаир мен танысканына бек суьйиндилер. Биз Черкесскке кайттык, эртенъгиси куьн мен оны озгарып Минеральные Воды каласына дейим бардым, аэровокзалдынъ конак уьйинде конып калдык. Ол бизге тагы да бир неше кере келмеге соьз берди. Кадрияды йолга озгараятып, ол да, мен де, бу онынъ Карашай-Шеркеш ерине биринши эм сонъгы кере келуьви экенин билип болмадык. Бизим дослыгымыз онынъ энъ ызгы куьнине дейим бардырылды. 
Москвага йол алып барганда, биз оны ман бир неше кере йолыгысканмыз. Ол мага конак уьйге келген, баска бир йол мени Кабарты-Балкар адабиатынынъ декадасына литераторлардынъ Орталык уьйине шакырды. Мени Кайсын Кулиев, Расул Гамзатов эм баска язувшылар ман таныстырды. Кадрияды коьп язувшылар эм шаирлер билгенлер, олар ога янасып, оны ман йылы кепте саламласып, онынъ куллыклары акында кызыксынып турдылар. 
Кадриядынъ аты ол аьли янъы Адабиат институтына окымага келген заманда язувшылар эм шаирлер арасында эртеректен белгили эди. Ол поэзия йолында бирден куьшли коьтерилди. Онынъ акында Р.Гамзатов, К.Султанов, К.Кулиев, И.Шевелева, В.Дементьев, А.Ахметова, Ш.Курмангулова, Н.Суюнова, И.Капаев, М.Накохов ийги соьзлерин язганлар, оны китап окувшылар бек суьйгенлер. Мине сондай Кадриядынъ, XX оьмирдинъ экинши яртысындагы яркын эм зейинли ногай шаирдинъ бактысы. Дайым да оьзи болып калмага деген принцип онынъ яшав принципы эди. Эм сол принципине ол оьзининъ кыска яшавы ишинде алал болып калды. 
Кадрия ят аьдемнинъ, ят халклардынъ аьдетлерине, яшав аьллерине шыдамлы, берекетли кыскаяклы эди, дослары да коьп болган. Ол меним Москвага келуьвиме, институттынъ общежитиесиндеги боьлмесине баьри кавказшыларды да шакырган эди. Карашай-Шеркеш ериннен сонда Мурат Калмыкаев эм Назир Хубиев бар эдилер. Биз стол артында олтырдык, ол соны ас-сув берекетине толтырды. Биз олтырып, Кадриядынъ коллары ман аьзирленген даьмли ынъкалды ашадык, сабыр кепте хабарладык. Биревлер мунда оьзлерининъ анъ алатлары ман келген эдилер, ятлавларын окыдылар, коьп йырлар йырладылар. Кадрия да оьзининъ ятлавларын окыды. Мен сол заман оны мунда кайтип сыйлайтаганларын эм оьнерине кайдай баа беретаганын оьз коьзлерим мен коьрдим. 
Кадрия сондай шаир эди, оны кайсы ды баска бир кеспи мен аьрекет этип коьруьв кыйынлы эди. Ол поэзия акында айтып баслаганда, оьзининъ ятлавларын окыганда, бети бирерде юмсак, бирерде ойшанъ, баска ерде каты да болып алатаган эди. Кадриядынъ ятлавлары тынълавшыларды аьлемет ыспайы есирине алатаган эдилер. Онынъ ятлавларында терен лирикасы бар, олар Кадриядынъ оьзи кимик юмсак, ярасык. Ол ятлавлар оьзининъ ийги, ама каты табиатлы шоьлин, оьз халкын, оьзининъ элин суьйген шаирдинъ ятлавлары эдилер. Кадриядынъ ятлавларын окый келип, мен солар юректен алынып язылганын сеземен, сол ятлавлар булак сувындай тап-таза, онынъ баьри де ойларын эм сезимлерин айырып коьрсететаган эдилер. Биз сол куьн коьп заман олтырдык, биревдинъ де кайткысы келмейди, неге десе бизим арамызда бир аьруьв дослык, йылы, эркин ава туьзилген эди. 
Экинши куьн Кадрия мени йолга озгарып шыкты. Мен онынъ яшавды соьйтип те суьйген кувнак юзине, онынъ яслыгына куьезленип карайман эм бизде сондай коьркем, зейинли Кадрия шаиримиз, оьзи сондай да алал кыймас бар экенине бек суьйинемен. Мен, элбетте, оннан уьйкен эдим, ама ол зат бизге бир-биримиз бен тенъ кепте аьллеспеге буршав бермейтаган эди. Сол заман мен оны энъ де ызгы кере коьрип эм кушаклап турганым басыма да кирип шыкпаган. Сонъ биз хатлар языстык. Оьзининъ коьп болмаган хатларында ол уьстинликлер эм кыйынлыклар, аьзирленетаган йыйынтыклары, оьзининъ диплом иси эм коьп баска затлар акында язып турды. Онынъ хатларын окый келип, мен тагы да бир кере Кадрияды эсиме алдым, онынъ акында ол эндиги де алдымда тири тургандай коьрип язаман, эм мен оны ман болган биринши коьрисуьвден ызгысына дейим баьри затты да эскеремен. Мага авыр. Мага авыр, неге десе ол оьз яшавынынъ энъ ийги йылларын яшап уьлгирмеди. Ол оьзининъ юрек йырын ызына дейим йырлап кутылмады. Мага авыр, неге десе Кадрия оьзининъ энъ бас китабин язып битпеди. Онынъ яшавын бек эрте уьздилер. Соны эткен кыянатшылар аьдем яшавын тартып алгандай Кудайлар тувыл. Ол яшавды соьйтип те суьетаган, солай да бек яшамага эм яратпага, коьп язбага, оьз халкына пайдалы болмага, оны эм оьзиннен де артык этип суьйген эм сога алал болган уллы Ногай шоьллигин данъкламага ымтылган аьдем эди. 
Кадрия абырайлы институтта окыган, бизим Тувган Элимиздинъ бас каласы Москвада яшаган, онынъ тоьгерегинде ол оьзи катнасатаган дайым да уьйкен оьрметли шаирлер эм язувшылар, талаплы коьшируьвшилер болганлар. Болса да ога аьр заман да кенълик етиспейтаган эди. Хатларынынъ бирисинде ол: «Аявлым меним, сен эгер билетаган болсанъ, кайтип мен бир уьйге, сизге кайткым келеди. Сизи мен бирге болмага, сизи мен бирге куьлмеге, наьсипли болмага уьшин. Москва аьруьв, ама ол оьзи де билмей, аьдемдеги коьп бурынгы, белкиси, юка юмсак эм таза затларды оьлтиреди. Менде бир затты оьлтируьв бек кыйын, мен тувганнан алып тоьбелескиш, ама мен оьзиме бир зат басып турганын сеземен», – деп язган. Кадрия – Ногай шоьллердинъ кызы. Сонынъ уьшин де онда тувган даласына оьзининъ савлайы суьйимлигин эм янынынъ юмсаклыгын коьрсететаган ятлавлар энетаган эдилер. Ол зат «Онда, мен тувган якта» деген ятлавында бек аьруьв сезиледи:
Сол шоьлликте куьн саьвлеси айлак мол,
Язлык танъы сол шоьлликте атады,
Эм туьнлерде малкылдаган юлдызлар
Шоьл тоьсинде калкып конып ятады…
Ол кенъликти, оьзининъ тоьгерегиндеги баьри затты, оьзининъ шоьлин, халкын, коьнъилине куьш пен каьмбиллик алатаган халк авызлама яратувшылыгын суьйген.
Кадрия – Ногай шоьллигининъ эркин кызы, поэзия тавына бийик коьтерилди. Баьри оьнерли аьдемлерге усап, ога да яшав йолында аьр заман да етимис буйырмаган, бирер ерлерде оьзине куьш салмага туьскен. Меним эсимде аьли сакланмаган, неге десе меним ога язган хатым аьли йок ша, мага коьре, мен ога аьли де оьзининъ китаплерин шыгармага алгасама деп маслагат эткен боларман. Кадрия мага сонда: «Сен неге мага алгасама деп маслагат бересинъ? Мен мине бу 10-20 йыллар ишинде эгер яшамага алгасамасам, бир зат та этип уьлгирмен. Ишиннен аьдем дайым да алгасамага керек, неге десе яшав солай, уьлгирмеске боламыз. Мен билемен, тек бир затка да кайгырмайтаган бос болган юрек туьз эм сав кепте ислемеге болады», – деп явап язды. 
Сонынъ уьшин де Кадрия, оьзин аямай, коьп язган, коьп затлар этпеге алгасаган. Ол оьзи язганлай, эгер сол 20 йыллардынъ баьриси де тек оныкы болган болса, кайтип ол коьп затлар язып калдырмага, оьзининъ планларынынъ бир кесегин толтырмага уьлгиреек эди. Ол мага тагы да оьзининъ «Пашман йыр» деген поэмасын, «Карайдар эм Кызыл-Гуьл » деген трагедиясын, «Аьли де сен мени билмейтаган заманда» деген китап-эссесин  язып кутарганы акында язган эди. Трагедиясын ол кумык театрына бермеге суьетаганын да билдирген. 
Кадрия Язувшылар союзынынъ агзасы, язувшылардынъ курултайынынъ делегаты, яс литераторлардынъ VI Савлайсоюзлык кенъесининъ, VIII Савлайсоюзлык яс шаирлер фестивалининъ катнасувшысы болган, солай ок элимиздинъ туьрли калаларында эм республикаларында оьткерилетаган форумларында ортакшылык эткен. Ога китап окувшылары ман йыйы йолыгыспага, телевидениеде эм радиода соьйлемеге туьсетаган эди. Сондай бир кезекли передача акында ол: «Тезден 31-нши майда туьннинъ бир заманында меним передачамды берееклер. Сен тынълама, неге десе ол айлак кеш болаяк. Мен сага коьп ятлавлар эм оьзимнинъ суьйимлигимди аькелермен», – деп язды. Уьйкен оькинишке, ол келип болмады эм оьзининъ ятлавларын аькелмеди, ама мага суьйимлигин эм оьрметин дайымлыкка калдырды. Мен аьр куьн сайын да оьзиме аявлы болган, тар катнаскан эм досласкан талаплы зейинли ногай шаирлери Келдихан Кумратова ман Кадрияды эсиме аламан. Мага олар эндиги соьйтип те бек етиспегенин сеземен. Олар меним яшавымда болганы уьшин мен оьз бактыма разыман. 
                         (Ызы болаяк)