Хабарласув
Аьр бир халктынъ оьз тарихи, маданияты, бурынъгыдан асабалык болган анъ байлыгы бар. Бизим ногай халкымыздынъ тарихи бек бай. Несилден несилге бизге ата-бабаларымыз калдырган адабиат, маданият, тарих байлыклары коьширилип турады. Оьз халкынынъ тарихин билип, тергеп, баскаларга да билдируьвши Астрахань областининъ Приволжский районынынъ Ростопуловка авылынынъ Джанибеков атындагы мектебининъ окытувшысы, тарихши Рамиль Валит увылы Ишмухамбетов болады. Ол «Шоьл тавысы» республикалык газетасында конакта болып, оьз хабаршымыздынъ бир неше соравларына яваплады.
— Рамиль Валит увылы, буьгуьн мен сизди «Шоьл тавысы» республикалык газетасынынъ редакциясынынъ меканында хош коьрип аламан. Сиз бизде биринши кере тувыл, сизи мен биз мине коьплеген йыллар байланыс тутамыз. Сиз ногай халкынынъ билимли тарихшилерининъ бириси боласыз, ногайдынъ соравлары ман каьр шегесиз. Биринши соравымды, аьдеттегиндей болып, сизинъ яшав эм ис йолынъыз акында бермеге суьемен. Соны ман бирге оьз ырувынъыз — карагаш ногайлар акында айтканынъызды тилеймен.
— Амансызба. Мен бек суьемен конаксуьер «Шоьл тавысы» республикалык газетасынынъ редакциясында болмага. Меним яшав йолым 1986-ншы йыл Татарстанда басланган, мунда меним ата-анам ислейтаган болганлар. Сонъ, мен бир ясыма толганда, биз Астрахань ерине Володарский деген поселогына коьшип келдик. Ерли мектебти битирип, Астрахань каласында патшалык университетининъ тарих факультетин битирдим, сонъында сол ок окув ошагында Россия тарихи кафедрасында аспирантурады да битирдим. Аьлиги заманда Ростопуловка авылынынъ Джанибеков атындагы мектебинде тарих дерислерин беремен. Тарих пен кызыксынувым мектебте 5-нши класста окыйтаган заманда «СССР тарихи» деген китаптен басланды, сол китаптен мен коьп затлар билдим, сонъында тарих акында китаплер окыйтаган эдим. Сол заман мен анъладым, ногай халкымнынъ тарихи — меним бактым, яшавымнынъ маьнеси. Мен анъладым, кайдай бай тарихли халк экенимизди.
Мен асылы ман карагаш ногайлардан боламан. Карагаш ногайлар — кобан ногайлардынъ бир кесеги. Оларга солтанавылшылар деп те айтатаган болган. Крым ман Россия согыскан заманда, орыс аьскерлер калмыклар ман косылып, оларды 1740-ншы йылда есирге алып, Астрахань ерине аькелгенлер. Сол заманнан алып бизим ата-бабалар Астрахань областинде яшайдылар, болса да бизде Сеит, Найман, Карас эм баска кобан ырувлыр бар, кобаншылар ман келисли коьп соьзлер де кулланамыз.
Озган оьмирдинъ 20-ншы йылларында бизим ата-бабаларымыз «татар» деп язылганлар, оькинишке, Астрахань еринде ногай миллети болмаган, биревден де сорамай, мектеблерде татар тилин балаларга окытканлар. XX оьмирдинъ 80-нши йылларында ногай тилин таралтув иси басланган. «Бирлик» деген ямагатшылык та туьзилген. Сол йылларда Равиль Джумановтынъ аркасы ман коьп куллыклар этилинген, оны биз ногай ярыкландырувшы деп айтамыз. Сонъында Астрахань еринде Джанибеков окувлар да оьткерилип басланды, ногай йырлар, биювлер бизим яшавымызга кирди, фольклор йыювшылар да шыкты. Аьлиги заманда ногай тилин окытувшылар да бар, тек, оькинишке, мектеблерде ана тили эм адабиат саьатлери берилмейди. Бар сондай ногайлар, ана тилин окымага суьймейдилер, сол бизди тынышсызландырады. Болса да ногай тилин таралтув — бизим борыш, мен ойлайман, сол ниетимиз оьз йолын табар.
— Мен билемен, сиз илми диссертациясы бойынша куллык этесиз. Сол заттынъ акында да бир эки авыз соьз айтынъызшы.
— Диссертация бойынша аьзирлик коьрдим, пандемия ман байланыслы бираз кыйын болды, коьплеген университетлер ябылган эди сол заман, диссертациямды коршаламага окув ошагын излестиремен. Мен исимде нагаш юртым акында хабарлайман. VIII оьмирде Кизляр беттен ногайлардынъ бир кесегин тутнакка Оренбург ерине йибергенлер. Сонъ, 1740-ншы йылда, олар казахлардынъ кишкей улысына косыладылар, казах халкы ман байланыс тутадылар, кыз берип, олардан кыз алып яшайдылар. Тек олар оьзлерин ногай миллетли экенин мутпайдылар, аьлиге дейим ногай соьзлерди кулланадылар (оьтпек, аданас, пышкы). Соннан баскалай, оларга ер, куллык бергенлер, бу ырувдан коьп белгили аьдемлер шыкканлар. Мен Россия эм Казахстан эллердинъ байланыслары акында язаман.
— Мен бу хабарласув алдында сизинъ акынъызда билдируьвлер излестирген эдим (исиме коьре). Бир ерде окыдым, сиз мектебте яс несилди патриотизм бойынша тербиялав курсларын юриткенсиз. Аьлиги заманда, менимше, эр бала эр кисиге тийисли тербиялавды толысынша алмайды. Сол заманда балаларды не зат уьйрететаган эдинъиз эм аьли заманда яс несилге, солардынъ ишинде оьз аьвлетлеринъиз де бар, эр кисиге келисли кайдай маслагат, насихат берер эдинъиз ?
— Биз Россия сырасына киремиз, Аллага шуькир, халкымыздынъ коьлем информационлык амаллары да бар, ногай тилинде шыгатаган газеталарды, журналларды туьрли ерлерде яшайтаган халкымыздынъ ваькиллери окыйдылар. Адабиатымыз, маданиятымыз буьгуьнлерде сакланып туры, сога баьримиз де разы болмага керекпиз. Россияда коьп миллетли инсанлар яшайдылар, аьр бир халк оьз миллет менлигин сакламага, коршаламага тийисли. Бизим борышымыз — балаларга соны анълатпага, коьрсетпеге. Ортакроссиялык миллет программасы — бек маьнели аьр бир халкка, аьр бир миллеттинъ оьз тарихи, оьз асабалыгы бар, белгили аьдемлерди, баьтирлерди, Аталыгымызды коршалайтаган инсанларды коьрим этип коьрсетуьв керекли яс несилге. Ногайлар кайсы ерде де, баьтирлерше оьзлерин коьрсеткенлер. Баскалай, балаларды ок атып уьйретуьв керек, сол да эр кисиге келисетаган амал. Мен башкир халкынынъ ваькиллери мен тар байланыс тутаман, оларда конакта да боламан, олар ясларга бурынъгы яшав акында хабарлайдылар. Соьйтип, биз де сондай ис юритейик деп ойлайман. Ясларды оьз халкын суьйип уьйретуьв керек, тек сол заман олар Аталыкты коршалап та, саклап та болар.
— Аьлиги заманда ногай халкымыздынъ бай тарихли йолына маьне бериледи. Белки, айтылатаган соьзлердинъ коьбиси соьз де болып калатагандыр, баьри маьселелер бирден шешилинип болмас. Мен бир затты ийги коьремен: туьрли ерлерде яшайтаган ногайлар бир-бириси мен катнасадылар, сол байланыс бизди баьримизди де бирлестирер деп сенемен. Яс несил сиздей аьрекетшилердинъ йолын алып барса, косылып, уьйкен патшалык та болармыз, ИншАлла. Сизинъ ойынъыз кайдай? Халкымызды бирлестируьвге не зат керек?
— Баьримизди де бирлестируьв уьшин халкымызды оьрлендируьв стратегиясы, программасы керекли. Биз баьри яктан да байланыс тутпага керекпиз — спорт, маданият, билимлендируьв эм сондай баска. Коьп узак тувыл заманда Терекли-Мектеб еринде тоьгерек стол озгарылды, туьрли яктан келген аьлимлер, экспертлер маьнели соравларды ортага салып, макулластылар. Мысалы айтканда, Астрахань еринде тек карагаш ногайлар тувыл, юртшы ногайлар да яшайдылар. Олар онлаган йыллар оьзлерининъ тамырларын билмегенлер, аьлиги заманда ногай миллетли экенин айтадылар. Сол да кайдай уьйкен куллык. Белгили аьлимимиз Ахмет Ярлыкапов айткан: «XXI оьмир бизим халкымыздынъ янъыртувынынъ оьмири». Сога коьре, баьримиз де биргелесип, халкымызды оьрлендируьвге куьш салайык деп ойлайман. Экстремизм, халклар ара дав болмасын деп куллык этуьв бизге — уьйкен борыш. Сол заманда халкымыз да, уллы Россия да оьрленер.
— Алдыда кайдай планларынъыз бар?
— Меним яшавымда коьп затлар анъсыздан да шыгып калады, билимлендируьв яктан коьплеген конференциялар оьтеди, соларда катнаспага суьемен. Планларым коьп, заман коьрсетер. Кайсы ерде меним эткен исим пайда аькелсе, сонда катнасарман деген ойым бар.
— Рамиль Валит увылы, савболынъыз кызыклы хабарласувынъыз уьшин. Мен Сизге алдыда коьп бийикликлер, мыратларынъыз толганын йорайман.
— Сиз де савболынъыз мени мен хабарласув юриткенинъизге. Редакциядынъ бас редакторы Эльмира Юнус кызы Кожаевага, савлай коллективке ийгиликлер йорайман.
Хабарласувды юриткен Г.Бекмуратова.
