Бизим авылдасларымыз Тахир, Тимур эм Софья Аракчиевлер Уллы Аталык согысыннан кайтпай калган, дурысында 1942-нши йылда Острогожск каласында «Дулаг-191» деген концлагерьде немец-фашистлерининъ колларыннан топырак болган атасынынъ агасы Нажмудин (Акбала) койылган ерге барып келгенлер. Сонынъ акында тоьменде Острогожск кала газетасында журналист Ольга Боткинадынъ баспалаган хабарын беремиз.
Острогожскта Софья, Тимур эм Тахир тарихши Виктор Стрелкин мен коьристилер, Енъуьв парадында катнастылар, район администрациясынынъ аькимбасы Сергей Хорошилов пан йолыгысып хабарластылар. Энъ де маьнелиси – олар тетелерининъ оьсиетин толтырдылар, онынъ увылынынъ эстелик плитасына экинши белгисин де киргисттилер эм мунда оьзлерининъ тувган ата юрты – Ногай районынынъ Нариман авылынынъ топырагын калдырдылар.
Эки куьн ишинде баьри затты да кайтадан эскерип Виктор Стрелкин бу ерлерде ян берген Нажмудин Аракчиевтинъ кардаш-тувганларын Острогожскка киретаган йолда – «Острогожск-Россошанск» операциясына багысланган эстелик янында йолыкты.
Острогожск районынынъ сырт-куьнбатар ягын явдан босаткан 309-ншы стрелковый дивизиядынъ 18-нши стрелковый корпусына багысланган эстелик касындагы ерге, тек олардынъ акаларынынъ тувыл, ама мынълаган россиянлылардынъ каны тоьгилген топыракка биринши кере бас ийдилер.
– Бизди соьз бен айтылып болмайтаган сезим бийледи, коьзясларды токтатув кыйынлы, – дейди узак йолдан арыганлыгын ясырып, баьтирдинъ инисининъ кызы Софья. – Бир яктан – оькинишли кайгырув, экинши яктан – Тувган Элимизди душпанлардан босаткан бизим ата-бабаларымыз уьшин оьктемлик. Острогожск ери ушыны ман да тарихке синъген ер, аьр бир эстелик, аьр сокпак яде терек согыстынъ белгисиз бетлерин ашпага боладылар.
Виктор Васильевич ян берген аьскершидинъ кардаш-тувганларын аьвелде «Дулаг-191» концлагери турган алдынгы кербиш заводы орынласкан ерге аькетеди. Сонынъ курманлыкларына бас иймеге бараяктан алдын тарихши сол йыллардынъ акында хабарлады.
Тарихтинъ документальли белгилери
– «Дулаг-191» мунда Харьковтан, Старый Осколдан, Миллеровадан айдап аькелинетаган есирге туьскен совет аьскершилерин йыйнайтаган ер болган, – деп эскереди Виктор Стрелкин. – Есирде болганлардынъ байыр карточкаларынынъ билдируьвлерине коьре, Акбалады мунда Миллеровадан еткергенлер. 1942-нши йыл Острогожск районы уьшин энъ де авыр кайгылы йыллардынъ бириси эди. Кызыл Аьскердинъ аьскершилери эм командирлери есирге колларында савыт-садак, тамак азыгы йоклыктан туьсетаган эдилер, тек олар энъ ызына дейим согысканлар, – деп хабарын бардырады тарихши.
Есирге туьскенлердинъ кыйыны ман немецлер «Берлинка» деп аталган шойын йолын курганлар. Бу йол кулланувга да берилген: фотосуьвретлер, шайытламалар бар. Тарихшидинъ соьзи мен, бу йол ман гитлеровшылар оьз танкларын Кавказга еткермеге суьйгенлер. Кери тайып бараяткан аьсеринде фашистлер соны бузып кеткенлер.
– Куллык бек авыр болган: тавлар арасында шукырлар казув, шпалалар уьшин терек шабув. Соны ман бирге есирге туьскенлерге ас та, кийим де берилмеген демеге де болады, мундай аьллерде басты аман саклав кыйын эди. Официаллы билдируьвлерге коьре, бу лагерь 200 куьн турган эм сонда сол ок заман ишинде есирге туьскен сегиз мынъ аьскершилер ян бергенлер.
Эсаплав карточкасында билдирилгенлей (немецлер соларды туьз юриткенлер), Акбала «Дулаг-191» лагерине 1942-нши йылдынъ шилле айынынъ 13-нде туьскен эм сол ок йылдынъ казан айынынъ 18-нде лазаретте ян берген, – деп билдиреди Виктор Васильевич.
Острогожскты гитлершилерден босатув уьшин бек уьйкен йойымлар йиберилген. 1943-нши йылдынъ 20-ншы канътарында бизим аьскершилер каладагы энъ де ызгы меканды – аьлиги замандагы Окытувшы уьйин оьз колларына алганлар.
Акбаладынъ кардаш-тувганлары ногайлардынъ да, орыслардынъ да аьдетлерине коьре, ол топырак болган ерге Нариман авылыннан аявлап, тувган ерининъ топырагын алып келгенлер.
– Биз онынъ камыры каерде койылганын туьз билмеймиз.Тек бизге Виктор Васильевич хабарлаганлай, ян бергенлерди кербиш заводы ювыгында эм Рыбное авылына карап баратаган йол шетиндеги авлакта коьмгенлер. Сол себептен биз аькелген топырагымызды онда да, мунда да септик. Тувган еримиздинъ кесегин солай ок Острогожсктагы «Оьмирлик отынынъ» янында да калдырамыз, – деди баьтирдинъ инисининъ увылы Тахир.
Сав куьн узагы Виктор Стрелкин конакларды эстеликли ерлерге элтеди, фашистлердинъ калада турган куьнлери, Острогожск районынынъ босатылувы акында хабарлады. Муннан сонъ ян берген аьскершидинъ кардаш-тувганлары оьзлери мен бирге ата юртына аькетпеге деп есирге туьскен аьскершилер язаланып оьлтирилген ердеги авлактан топырак алдылар.
Билуьв эм эсте саклав уьшин яшамак
Муннан бир неше йыллар артта Аракчиевлердинъ йиени Динислам Мурзаев «Мемориал» интернет-проектининъ сайтында Акбала Аракчиевтинъ байыр карточкасын излеп тапкан.
– Ол сол саьат ок баьрине де телефон ман занъ сокты. Сол куьн баьримиз де акамыздынъ яшавы Острогожскта 1942-нши йылдынъ казан айынынъ 18-нде уьзилгенин билдик, – деп хабарлайдылар Аракчиевлер.
Енъуьв куьнинде баьримизге де бирге йыйылмага амал табылды. Олар коьп йыллар узагында давдан кайтпаган акасы Нажмудиннинъ (Акбаладынъ) суьврети тетейи Исинейдинъ уьйиндеги тамында илинип турганын эсинде саклайдылар. Анасы увылын оьзининъ энъ ызгы куьнине дейим куьтти.
– Биз соьйтип, давдан акамыздынъ кайтувын саклавымыз бан бирге оьскенмиз. Тетемиз увылынынъ бактысы акында бир зат та билмей, 92 ясында дуныядан тайды, – дейди Софья.
Аракчиевлер аьелининъ данъклы заман белгилери
Согыска Аракчиевлерден бес аьдем кеткен. Тек Акбала тувыл, ама онынъ агалары эм инилери де элимизди душпаннан босатканлар. Софья атасы 1944-нши йыл оьз эрки мен фронтка кеткенде, ога сол заман 18 яс та толган йок эди деп хабарлады. Алимгерей Тувган Элин де явдан коршаламага эм оьзининъ атасынынъ, 1930-ншы йыл репрессияга туьскен Махмуд Мустафаевичтинъ де ийги атын якламага борышлы деп санайтаган эди. Махмуд Аракчиев 1967-нши йылда акланган, ама онынъ увыллары оьзлерининъ согыс йигитликлери мен атасынынъ атын оннан да эрте акладылар.
Алимгерей йигитлерше согыскан, эки кере авыр яраланган. 1945-нши йылдынъ коькек айынынъ 25-нде ол совет аьскершилери мен союзниклердинъ айтувлы тарих йолыгысы болатаган Эльба йылгасындагы оьтуьвде аьскершилик борышын толтырып турган. Алимгерей Германияда 1950-нши йылдынъ казан айынынъ 30-на дейим куллык эткен. Ол «Кызыл Юлдыз» эм «Аталык согысы» орденлери мен савгаланган.
Соьйтип, Махмуд Мустафаевичтинъ тагы бир увылы Казгерей де баьтирлерше согыскан. Ол Ленинград калады явдан коршалаган. Бир кере ол Ленинградтынъ ювыгында оьзининъ авылдасы, Караногай йигити Алексей Харьковты авыр яраланган ериннен аркасына салып, штабка дейим доьрт шакырым коьтерип аькеткен. Согыс кайратлыгы уьшин ол да «Кызыл Юлдыз» ордени, «Йигитлик уьшин», «Ленинградты коршалаганы уьшин» медальлер мен савгаланган. Солай ок Зейнадин Аракчиев те давда уьйкен йигитлик эм эрлик коьрсеткен.
– Тек буьгуьнлерге дейим биз тагы бир акамыз Сейпудиннинъ согыс бактысы калай болганын билмеймиз… Интернет тек «бир хабарсыз йойылган» деген билдируьвди коьрсетеди. Болса да ол затка ынанып, оны эндигиден армаган излестирмеге керек тувыл деп санамаймыз, – дейди Тимур.
Дагестанга кайтып келгенде, Софья мага занъ сокты эм оьзлерининъ тувган уьйинде уьйкен аьели мен бирге йыйылганын билдирди:
– Биз акамыздынъ согыс бактысы, «Острогожск-Россошанск» операциясынынъ акында хабарладык, суьвретлерди коьрсеттик. Сонъында оьзимиз бен аькелген острогожск топырагын тувган авылымыздагы акамыздынъ аты язылган эстеликли плита янына ерлестирдик.
Ольга Боткина,
Острогожск каласы.
