Булай алып караганда, ол заманга районда бир тармакта да дипломы бар бир специалист те йок эди.Район курылган 1929-30-ншы йылларга районда баьриси 106 окытувшы болган, солардынъ 86-сынынъ балаларды окытпага ыхтыяры болмаган. Балаларды окытпага окытувшылар йоклыктан себеп аттестациялык комиссия 106 окытувшыдынъ тек 20-сына окытпага кыска заманга ыхтыяр береди. Тек 1939-40 й.й. Кизляр педучилищесине окымага 30 аьдем йибередилер, солардынъ ишинде А.С.Оразбаев, У.К.Темир-булатов, Т.К.Койбакова-Арсланова, А.Ганиева эм баскалар болганлар. Яшавшыларды медицина яктан канагатлав оннан да осал аьлде эди. Бошан эм СарыСув авыл Советлердинъ санына киретаган 20 авылларды бир фельдшер-практик аьжетсизлейтаган эди. Баска авыл Советлерде де сондай аьллер эди. Квалификациялы кадрлар йоклыктан себеп партия организацияларда коьп йыллар узагында баска яктан келгенлер куллык эткенлер. 1929-ншы йыл район партия организациясын Ашшыкулак районынынъ Бияш авылынынъ 28 ясындагы яшавшысы Ажигайтар Самединович Кадылов басшылады. 1929-ншы йыл партиядынъ район конференция сырасында 5 аьдем болып, бюро эм биринши секретарь этилип А.Кадылов сайланадылар. Сол орында ол 1935- нши йылга дейим ислейди. Оьзининъ яслыгына да карамай, Ажигайтар Самедин улы Кадылов куьн йосыгында турган биринши болып шешилмеге керек маьселелерди, борышларды яшавга шыгарув уьстинде куллык этип баслайды. Сол борышлардынъ ишинде, йогарыда белгиленгенлей, кавыфсызлык, экономика эм билимлендируьв, эмлев, баска тармакларды квалификациялы кадрлар ман толыстырув алды сырада эдилер. Кыска заман ишинде А.Кадыловтынъ етекшилеви мен биринши Советлер, артельлер туьзиледилер. Солай ок ликбез ягыннан уьйкен куллык этилетаган эди, онда 8 ясыннан 50 ясына дейим район яшавшыларын окытатаган эдилер. Коьбисинше, дерислер изба-читальняларда, китапханаларда оьтедилер, олар да айлак осал, окувга зыра да келистирилмеген меканларда орынласканлар. Коьп йыллар узагында районда ликбез куллыклары бойынша аьрекетти Ажигеткен Даиров басшылаган. Тек 1936-37-нши йылларда Терекли-Мектеб авыл школасында ети классты Амангельди эм Ажгайтар Оразбаевлер, Муса Отаров, Уразбай Темирбулатов, Отебийке Кожаева эм баскалар кутардылар. Районда окытувшылар арасында да квалификациялы специалистлер болмаганга, 1953- нши йыл Терекли-Мектеб орта школасында биринши окытувшылар он классты кутарып турган аьсерде, экзаменационный комиссиядынъ председатели этилип Кизляр педучилищединъ окытувшысы Александра Васильевна Нецветалова аькелинген эди. Сол йыл оныншы классты кутарып, орта билимли болганлары акында шайытламады районда биринши болып Мурзадин Мамаев, В.Вилькеев, Николай Ржевский, Лидия Гермашева, Ембийке Межитова колларына алдылар. Терекли-Мектебте биринши школа куллык этип баслаганда, онда тек 40 бала окымага орын бар эди. Районда маданият ошаклары да айлак осал аьлде эдилер.Районда маданият боьлигин 1949- 50-нши йылларда Екатерина Курмиева, 1953- 54-нши йылларда Нурудин Салахович Абдурахманов, 1956-60-ншы йылларда Кошманбет Шоманович Кидирниязов, 1961-62-нши йылларда Сейдахмет Копуштаевич Рахмедов, 1963- 65-нши йылларда Зубаир Зинеевич Аджибаев, 1966-70-нши йылларда Якуб Ибрагимович Кулунчаков басшылаганлар. Коьп себеплер мен байланыслы болып, аягыннан басына дейим савытланган немецфашист аьскерлери элдинъ теренине, сонынъ ишинде Сырт Кавказга дейим, кирдилер.Олар Грозный калага – нефть байлыкларга янасатаган эдилер, Ставропольеди бийледилер, Моздокка эм Ашшыкулакка дейим еттилер. Бизим Ногай шоьлде аьрекет эткен партизан отрядынынъ комиссары Ю.И.Аджиевтинъ эскеруьвлерине коьре, «1942-нши йылдынъ август айынынъ ызына таман фашистлер Караногай районнынъ савлайын да бийлеп алдылар, оьзлерининъ аьскер гарнизонларын Кизляр каладан 45 шакырым ерде орынластырдылар, олай дегенимиз, Арсланбекке дейим еттилер.Арсланбектен узак тувыл ерде немецлердинъ 700 аьскерши болган, Кумлы авылында 300 аьскерши болган эм район орталыгы Терекли-Мектебте 300 аьскерши болган гарнизоны орынласкан. Бирлескен партизан отрядларынынъ штабынынъ билдируьвине коьре, бу йоьнелисте 1300 ийги савытланган немец аьскершилери йыйнастырылган эдилер. Ашык кумларда орынласкан бизим партизанлар осал савытланган эдилер, оларда тек иран винтовкалар эм солардынъ аьр бирисине 10-15 куьллелер болган. Баска савыт-ярак болмаган. Тек сентябрь айдынъ басында, сол мезгилде Кизляр калада кетпей турган Ставрополь крайкомынынъ биринши секретари эм Закавказский фронттынъ Военный Советининъ агзасы М.А.Сусловтынъ буйрыгы ман шоьлдеги партизан отрядына самолетлар ман орыс винтовкалар, автоматлар эм куьллелер таслап кетедилер. Август айында шоьл байлыклары яв колына туьспесин деп, шаралар коьринип басланды. Мундай кыйын аьллерде Махач атын юритетаган партизан отряды алдында Караногай, Ашшыкулак эм Коясыл районларынынъ колхозларынынъ эм совхозларынынъ малларын Дагестанга эм Азербайджанга айдав маьселеси туратаган эди. Баьри де материаллык байлыклар – йыйылган аслык, юн, май, пыслак эм баска азыклар душпанга тиймесин деп, аькетилмеге тийисли эдилер. Бу куллыкты Абушаид Арсланович Инигов басшылады, онынъ касында билек бириктирип С.М.Янмурзаев, Б.А.Баисов, Иван Неткачев, А.Балугов, З.З.Яхъяев эм баскалар белсен кепте аьрекет эттилер. Соьйтип, 1942-нши йылдынъ 1-нши июниннен 20 августына дейим олар 175 мынъ кой, 5 мынъ тувар мал эм 2 мынъ йылкы айдадылар. Мал айдав аьрекетинде бас деп йыныслы койлар оьстируьвши «Червленые буруны» оькимет заводынынъ тукымлы малларын аман акалувга маьне берилетаган эди. Бу исте оьзин патриот кебинде заводтынъ бас зоотехниги С.И.Брызгалов коьрсетти: ол уьстине эски кийим кийип, колына ярлык алып, койшылар ман бирге заводтынъ ийги деген йыныслы ана койларын айдап кеткен. Бу заводтан баьриси 31 мынъ кой, 500 тувар мал, 120 ат эм 40 туье сакланган. Согыс йылларында фашистлер бизим районга янаскан сайын ямагаттынъ кара элементлери янланадылар эм немец фашистлерининъ дуныя карасы астына туьседилер. Сога усаган кишкей отряд Терекли-Мектебтинъ кубыласында 50 шакырым ерде орынласкан Даянгыш авылында туьзилген болган эм олар партизан отрядына ябыспага аьзирленгенлер. Сонынъ акында бизим партизанлар эрте билип, олардынъ мырадларына толмага бермей, буздылар, Даянгыш авылын яктылар. Немец баскыншылары район еринде кыска заман болса да, олар районга уьйкен зарар келтирдилер. Районда 29 колхозлар бузылдылар, олардынъ правлениелерининъ, патшалык учреждениелерининъ меканлары, клублар яравсыз аьлге келдилер. Баьриси район бойынша немец фашистлери эткен зыян 37 289 762 маьнет болып эсапланады. Бузылган 13 школалардынъ меканларынынъ баасы 140 мынъ маьнет, олардынъ муьлклери эм алатлары 76 мынъ маьнет. Тек халк билимлендируьв тармагы бойынша 375 500 маьнеттинъ материаллык баалары бузылган. Районда МТС-лардынъ, йыныслы койлар оьстируьвши «Червленые буруны» оькимет заводынынъ курылыслары баьриси 4 611 040 маьнетке олтырады. Авыл хозяйство бойынша – колхозлардынъ курылысларынынъ бузылувыннан район коьплеген миллионлаган зыян коьрилген. Район малшылары немец баскыншыларынынъ келуьвиннен ВКП(б) Ставрополь крайкомына эм ВКП(б) Кизляр оружкомына язылган докладной запискага коьре баьриси 21 605 740 маьнеттинъ зарарын коьргенлер. Районымыз согыс йылларында неше аьдемлер йойды. Военкоматтынъ билдируьвине коьре, куллык этип болатаган 2500 эр киси фронтка кеттилер. Солардынъ ишиннен 1900 аьдем дав майданларында ян бердилер, тувган уьйине тек 500 аьдем кайтты. Олардынъ да коьбиси согыс сакатлары эдилер.
Суьвретте: Кизляр педучилищесин 1955- нши йыл кутарганлар оьзлерининъ окытувшыларыман: олтырганлар (солдан онъга): А.Садыков, А.Сагиндиков, Р.Шамкачиев, З.Аджибаев; туралаганлар (солдан онъга): Д.Беккишиев, З.Асанова, А.Коймурзаев.
(Ызы болаяк)
