Эдиге-авылымнынъ (аьвелде Янъы-Ленин, Янъы авыл) тарихи акында язылган макалаларым элге таныс, «Шобытлыдынъ баврайында» деген биринши китабиме де киргистилген.

Элбетте, китапте онынъ яшавшылары: колхозшылары, исшилери, оьнерли аьдемлери акында хабарланады. «Оьнерлидинъ оьриси кенъ» дегенлей, яратувшы инсанлардынъ яшав-кешинуьви шакырым ман тувыл, аь саьнелер мен, 100 йыллар ман, тавдынъ каланган кыртысларындай оьмирлер мен оьлшенеди. Соьз шеберлиги, оьмирлерди буравдай оьтип, неше несилдинъ ой-акылын алыстагы сагындай толкытады, яс окувшыды хайранлыкка калдырады, янъы вакыттынъ шаьйделерине ер юзине энмеге мырсатлар ашады. Кайтип бир ишинъдеги янынъ нава йойып толкысады, акылынъ адаскандай аьри-бери кезинеди, эсейген оьмирлер саарлы суьлдерлери мен коьз алдынъа тускаладылар, эгер дейим аьвелги ногай шаьйделерининъ асарларынынъ дуныясына коьмиле калсанъ. Оьнерлидинъ оьрисининъ кенълиги солдыртагы: асарлары, соьз шеберлиги оьмир узагы яшап, атам карагайдагы шаклардан етип келип, янъы несиллерге уьлги боладылар, яс аьвлетлерге анъ-байлыгын оьстируьвде сенимли басамактай турады, зейинликтинъ сокпагын аркаданаркага уьзилгисиз этеди. Эдигеавылымыз сондай оьнерли аьдемлер мен де белгили юрт. Абырайлы инсанларымыздынъ биреви Абдулла Хлас увылы Бариев болган. Авылшылардынъ эсинде Абдулла-агай йырав, насихатшы, шаир деп белгили болып калды. Онынъ буьлкилдеген яшав-оьмири ХХ юзйыллыктынъ басында басланды. Белгили болганлай, ХХ юзйыллык ала-буркасын оьзгерислер мен озды, аьдем янына, коьз-карасына, бактысына йылы эм сувык елемигин тийдирип кетти. Кыйыннан кажынмаган яслыгы, орта ясы эм эсейген шагы сосы оьзгерислердинъ ортасында оьтти, эм ол оьз басы ман сосы оьмирдинъ шайыты болады. ХХ юзйыллыктынъ нышанлары, аьдемлердинъ касиетлери, уьмитлери, ногайымнынъ аьдетлери асарларында орын алган. Агайдынъ «Насыйхат» деген китабине таянып, шаирлик дуныясына кирейик. «Хатын-кызлар куьни» деген ятлавында кыскаяклылардынъ да элдинъ куьш-куватын оьстируьвде мырсаты бек йогары экенин белгилейди: 8-нши март куьни Шатлык куьни болады. Калалардынъ орамы Хатын-кызга толады. Колхозлар ман совхозда Хатын ислей уьйкен ис. Савлай дуныя юзинде Хатын-кызларда бар куьш. Абдулла-йырав – Янъы-авылда белсенли колхозшылардынъ бириси, тек колхоздынъ каьри мен яшап турмай, элдеги уьйкен курылысларга да эс береди эм куьезленеди. Соны шайытлайды онынъ «ВолгаДон канал йыры» деген ятлавы: Волга мынан Дон сувы – Узак эди арасы. Танымассынъ коьрсенъ де, Энди барып карашы. …Ер юзинде болмаган Булай канал казылып. Ол акта шыга эди Газетлерге язылып. Шаир ХХ оьмирдинъ отлы казасы Аталык давдынъ акында да яратувшылыгында айтады. Бу каза сав элимизге, сонынъ ишинде ногай халкына да, кыргын келтирди. … Он сегизден кырк беске Давга кетти халкымыз. Баьр куллыгын колхоздынъ Юритти савлай хатын-кыз. Онъып турган элиме Фашистлер аьлек салдылар Коьбиси ногай яслар Давдан кайтпай калдылар. Аьр аьдемнинъ де тар байланыслы йолдасы болады. Ол – онынъ тенъи, досы, яхшылыкта-яманлыкта табылаган сенимли таявы. Абдуллаагай да тенъи, ис йолдасы Магуруп Джумаевке йылы сыдыраларын багыслайды. Магуруп-агай ХХ юзйыллыктынъ 50-нши йылларында Янъы-авылда Ленин атындагы колхоздынъ етекшиси болып ислейди. Йолдасынынъ куллыксуьерлиги, исте яваплылыгы, салынган борышты толтырувда белсенлиги, кол астындагы исшилер мен тил бирлиги, кайсы колхозшыдынъ да аьжетине табылувда ашыклыгы йыравга якын тиеди: Тилин тавып халкынънынъ, Белсендирип яшаттынъ. Кеше-куьндиз уйкламай, Ак оьтпеклер ашаттынъ. Бав оьстируьв карарын Макул этти йыйынынъ. Сыдыра биткен шынарлар, Ол да сенинъ кыйынынъ… Магуруп-агайымыз, элбетте, давда катнаскан шоьл йигитлердинъ биреви эди. Давдынъ йырткыш юзин эки коьзи мен коьрген аьдем, давдынъ аздаадай кевдеси мен эки билеги мен бирме-бир алыскан аьдем, сосы кайгылы оьзгеристи Магуруп-агай бир де мутпайды. Авылымыздынъ яшавыннан эситкеним бар: «Колхозды етекшилейген йылларында Терекли-Мектебке кайдай ды бир муктажлыгы ман барган кайсы каьрипти де асханага киргизбей, ашатпай-емей йибермейтаган болган», – деп. «Кылмыс кырк йылда бир кайтар», – дейди ата-бабаларымыздан калган асыл соьз. Буьгуьн агайдынъ тувдыклары Кудайдынъ яхшылыгы ман молшылык пан яшав суьрип турылар. «Асыкпанъыз, инсанлар!» – деген ятлавында шаир-агай оькимет оьлшеминде де кайбир заманларда терис токтаслар алынатаганын бетлейди. ХХ юзйыллыктынъ 60-ншы йылларында яшавшыларга байыр ат саклавга тыйдажлык этиледи. Баьри Кавказ халкларында ат айван яшавда уьйкен орын туткан. Ногай халкында ат, туье тек коьлик эсабында болып калмай, онынъ маданиятынынъ яркын кесеги болады. Сонынъ уьшин де болар, Абдулла-йырав янып-куьйип булай язады: Айт десенъиз айтайым Юректе от-ойымды. Кешелеп келип совет Аькеткенин атымды. Асыкты бек оькимет Атларды йок этпеге. Йокпа аьдем Маьскевде Никитке акыл бермеге? Бизикилер кашан да… «Мысыгы коян увлады». Айтканына шуькир деп, Алды тартып атымды. Муткысыз терислик тувылма, Уллы шоьлдинъ айтувлы ырувы – ногай халктынъ 1957-нши йылдагы аьдилсиз токтастан себеп тузакка туьскен яралы янувардай буьгуьнге дейим уьмитининъ уьзилип турувы. Бу токтас боьлинген миллетимизге алдышы халкларды ызлап шугыл оьрленуьвине аьли де оравлыгын этип тураяк. Шаир-агайымыздынъ яратувшылыгында ашыклык темасы да ер табады. Ногай кыскаяклыдынъ ярасыклыгы, туьзуьвлиги, тоьгерекке нур шашкан сыпат-юзи «Ашык ярыма йырым» деген ятлавында аян коьремиз: …Атланганым эллерге Пайдалы болды оьзиме. Карсы келип бир аьруьв, Карап калды коьзиме… Куьлемсиреп юлдыздай, Атын айтты аьруьвим. Айырылып калганда, Тайды меним карувым… Абдулла-агай, элбетте, асарларында кыскаяклыдынъ аьвелги авыр бактысын да коьрсетеди.Уьйаьелинде де, ямагатта да тенъсизлиги, ыхтыярсызлыгы «Куьевге шыккан яс кыздынъ зары», «Эрге шыгаяк яс кыздынъ зары» деген ятлавларында кыскаяклыдынъ таьлейсизлиги ашык суьвретленеди: Мен анамнан тувганда Суьйинип шыктым ярыкка. Атам меним суьйинди Бир заман сатаякка… Яс басымды кор этип, Суьймегенге байлады. Мени эстен тайдырып, Келепирди ойлады. Кыскаяклыдынъ бактысы Уллы Октябрь революциясыннан сонъ ашылады: …Культура да яйылды, Яшавымыз кенъ болды. Ислев минен окувга Эр мен хатын тенъ болды. Ама эркинлик те, тенълик те байлык, тап бир карзына. Оларды баалап, кулланып билуьв керек. Статистика ясларымыздынъ бу байлыкларды аявлап болмайтаганын кайгы ман билдиреди. Коьп яс аьеллер узак яшамай бузыладылар, яшавдынъ берги сынавларын да оьтеалмайдылар. Шаир коьп сыдыраларында татым болувга шакырады. Абдуллаагай яслайын аьвелги ак сакаллы агайларды коьрип калган, олардынъ хабарларын, эскеруьвлерин эситкен, яшай келе олардынъ яшав сулыбына уьйренген аьдем. Ай, инуьвлер келинъиз, Татымлык пан яшайык. Алдымызда берекет, Алаллык пан ашайык… Дуныядынъ арты узак – Оьлгенлерге кыскара. Бакы болып ким калган? Яхшы ойлап сен кара. Буьгуьн барлар – танъла йок, Кара ер мен тенъ болар. Татымлык пан яшасак, Дуныя бизге кенъ болар. («Татым ман яшайык») Яхшыды соннан билерсинъ: Ясынап сага яз болар. Даны шыккан яхшылар Эл арада аз болар. Ялынып барсанъ яхшыга, Янын берер сувырып. Доска келген кыйыннынъ Йолын бувар йол кесип. …Яхшылар тувса анадан Яркырап элге куьн шыгар. Яманлар тувса анадан, Дуныяды ел йыгар. («Яхшы мынан яман») Абдулла-йыравдан эм онынъ авылдасы Танъатар-агайдан калган такпаклар да бек кызыклы. Бу, агайлардынъ айтувына коьре,такпаклар бурынгы сыншы Бегим-агайдан калган балавлар. Элмырза (акыллы аьдем) эссизге саналар, Баьлтенлер (питне аьдемлер) эси бардынъ эсин алар. Эл арасы бузылса, кады болар кайсы да; Халктынъ бели бек болса, кады болар Элмырза. Атсыз коьлик юрер, Бусырман бир-бирисин кемирер. Шойын йол ман ат шабар, Атка ногай заьр болар. Абдулла-агайдынъ билимге, яратувшылыкка, ногай халкынынъ анъбайлыгына аваслыгы терен болганын онынъ йыйнап, язып калдырган айтувлары ашык шайытлайдылар. Бир-нешевин келтирсем, яс окувшыдынъ кызыксынувын, ой оьркенин ясартарга дем болар деп ойлайман. Янъылмай бас болмас, суьринмей туяк болмас. Ети атасын билмеген оьз атасын коьрмеген. Йыйылма элде йылан уьелер. Онъганлар бир-бирисине кис, онъмаганлар бир-бирине сис. Яхшыдынъ аягы эки ыз, яманнынъ аягы сегиз ыз. Эрли-хатын тенъ тартса, коьширилмей юк калмас. Салам бермеген аскан кул, салам алмаган саскан кул. Бир саткан сатар сени неше де. Коспатсыз ел кыбладан, аьдем йоьнъкимек ызадан. Йырав-агайымыздынъ яратувшылык дуныясынынъ капысы аьли де ашык. Онынъ калдырып кеткен яратувшылык асабалыгы ишки дуныямызды ярастырувда, байытувда казнадай баалы.

Алибек Капланов, Эдиге авылы.