Бизим дуныямыз аьлемет тезлик пен ювырып барган эм, аьр кимди оьз калыбына ясырып, ялгызлыкка март этетаган заманга айланады. Бирерде биз тап дуныядынъ аргы шетиндеги аьдем мен аьллесуьвди тыныш коьремиз эм, сол ок заман янымыздагы конъысымыздан амашлык сорамага мутамыз. Соны эске алып, Халклар ара конъысылар куьни беркитилген. Сондай куьннинъ ниети – конъысы болып яшайтаган аьдемлерди бирлестируьв, ямагатта оьрленип бараяткан ялгызлыкты токтатув, яшавшылардынъ хайыры уьшин туьрли проектлерди бирге косылып яшавга шыгарув.
Халклар ара конъысылар куьни деген IX Савлайроссиялык акциясын оьткеруьв санында янъыларда «Единая Россия» Савлайроссиялык политикалык партиясынынъ Ногай район боьлигининъ аьрекети мен, районда биринши кере, Эдиге авылында айырым шара озгарылды. Сондай амалламады озгарувдынъ кебин бу авылдынъ ясуьйкенлери оьзлери маслагат эттилер. Сол шара бурыннан бери ювык конъысылар, авылдаслар арасында аьр юма куьн юритилетаган ийги мусылман ногай аьдети-юма шай иширтуьв кебинде болып оьтти. Аьдетли юма шай аьвелде бир орамда яде орамнынъ бир кесегинде яшайтаган бизим атай-тетейлерди бирге йыйнайтаган, оьзлерининъ ийги йоравлары, ой-ниетлери, кайгылары эм куванышлары ман боьлисетаган ямагат шарасындай болып, авыл-элди бирлестируьвге онълайтаган айлак та аьруьв аьдет йорыгымыз эди. Буьгуьнлерде юма шай иштируьв аьдети бизим яшавымыздан тая береди. Сонынъ да, элбетте, себеплери йок тувыл. Айтпага, юма узагында куллыктагы ис орынларында болган кыскаяклылар юма шайды орамындагы конъсыларын шакырып оьткерип болмайдылар. Болса да, ызгы заманларда истеги хатынлардынъ аьрекети мен юма шай иширтуьв аьдети эндигиси орамнан ис учреждениелери мен организацияларына коьшип баслаганын да коьрмеге туьседи. Соны да дурыс анъламага керек болар деп ойлайман, неге десе кайбир куллыкшы хатынлардынъ дуныядан тайган эм йылы болмаган кардаш-ювыклары аз тувыл. Болса да, сонынъ оьзинде де юма шай кайсы ерде оьткерилуьвине де карамастан, аьдемлерди энъ де бас деп аьдемшиликти, аьруьв катнасларды саклавга, бир-бирисине йылы кепте каравга коьнъиллендиреди (дурысында, юма шайдынъ бас ниети де тап сол). Ол да аз десенъиз, юма шай тувган тилимизди, атай-тетейлеримиздинъ асыл соьзлерин (такпакларды, айтувларды, бурынгы таварыхларды, юмакларды) эске алмага, бурынгы конъысыларды эскермеге де амал береди.
1960-ншы йылларда бизим авылдынъ «Победа» орамында оьмир суьретаган айтылган Казманбет-аьпенди Аблезов (Алла ога тынышлык берсин) ораза тутылатаган айындагы аьр киши юма куьнинде авыз ашар шагында конъысымыз Ибрагим Балдиев (яткан ери ярык болсын) уьйине баьрисин де йыйнап, дува шай иширтуьвди уйгынлаганын мутув кыйынлы. Ол уьйге конъысы болып туратаган баьри уьйлердеги хатынлар да кеш аьсерде аьр ким, оьз уьйинде шай асып, туьрли таьтли эм даьмли увак-туьеги мен келгенлер. Кешки аксам намаздан сонъ, ерге каранъалык туьсип баслаганда, ок Казманбет-аьпенди эм орамымыздагы баска картлар келип, тоьрди бийлеп олтыратаган эдилер. Аьпенди тоьрде олтырган еринде оьзине келисли кепте сабыр тавысы ман: «Уьйге кирген балаларга беринъизши шайды, увак-туьекти», – деп дува шайды бизге де бердиртетаганын эстен бир де тайдырып болмайман. Сондай сый азбарда, орамда ойнап турган балаларга да этилетаган эди. Мунавдай ерде сыйлы аьпендимиздинъ йогары эдаплыгы, каьмбиллиги, акыл теренлиги ашык коьринген. Сол зат та юма шайдынъ тагы бир ийги ягын бизге коьрсетпейме?
Сондай ийги мысаллар акында Эдиге авыл имамы Курман Болатов, юма шайга авыл басшысы Расул Елгишиевтинъ уьйине келген конъысылары сол куьн коьнъиллеринде йылувлык пан эскердилер. Олар аьр бир авылда куьннен, явын-шашыннан, елден кораланган, тереклер, шешекейлер оьстирилген, сувы болган, ортак садака этуьв уьшин белгиленген бир сыйлы ер болмага керегин де айттылар. Конъысылар йыйылган ерде бизим тувган ногай тилимиз, аьдетлер, авыл оьлигимиздинъ, авылдынъ санитарлык аьли, авырувлы эм баскалай ярдам керексинетаган мадарсыз яшайтаган авылдасларга ярдамласув акында соравлар ойласылмага кереги де белгиленди. «Бизим авылдасларымызда сулыплы, анъламлы, акылбалык 5-7 аьдемнен Маслагат туьзуьв акында сорав коьптен айтылады. Конъысылар ким кайзаман эм не зат уьшин (артезиан эм татавыл сувы, электроярыгы, газ, орамнынъ аьли, ер соравлары) авыл администрациясы яде баска етекшилер мен йолыгысаягы акында бир-бириси мен соьйлеспеге керек. Сондай йыйылысларда тек ногай тилинде, патшалык, административлик соравлары бойынша орыс тилинде соьйлемеге боламыз. Аьлиги заманларда авыл яшавшыларды сходларга йыюв кыйынлы, конъысылар болса, оьз кенъеслеринде неше туьрли маьселелерди де: яназы, дуваслар, тойлар, ясларды тербиялав ман байланыслы эм коьп баска маьселелерди ойласпага эм тийисли токтаска келмеге боладылар», – деди К.Болатов.
Тек сондай йыйылысувларды аьдетке кайтарув уьшин баьри затты да юма шай иширтуьвден, юма шайга деп йыйылган куьнлерде ойласып баслав керек болар деген ой да айтылды. Юма шайга, неге десенъиз, аьдемлер ийги ниети мен келедилер. Ийги ниет пен ийги ислерди баслаганымызды Алла оьзи кабыл этер, Иншалла!
М.Ханов.
