Балкар халк эртегиси ___________
Коьплеген йыллар артта бир авылда карт яшаган, онынъ уьш увылы болган. Карттынъ бавында алма терек оьскен. Аьр йыл сайын теректе бир алма писетаган болган. Алма сыхырлы эм алтын болган – ким оны ашаса, ога яслык эм ден савлык кайтып келгенлер. Тек уьш йылдан бери бирев ясыртын сыхырлы алмады уьзетаган болган.
Карттынъ куьши куьннен-куьнге таяды – алмасыз ога бек кыйын болады. Эм ол оьзининъ увылларына теректи каравыл этинъиз деп тилейди.
Биринши куьз ол уьйкен увылын йибереди каравылшы этип, танъга дейим коьзин юммай, олтырады увылы, танъ атып баслаганда, бир кишкей мызгап кетеди, турган заманда, теректе алма йок эди.
Экинши куьз экинши кедесин йибереди каравыл этип карт. Сав кеше кирпик какпай, карайды алмады увылы. Танъ атып келеятканда, уйклап кетеди яс, соьйтип алмады алдырады. Карт куьннен-куьнге осал болады.
Уьшинши куьз де келди. Энъ суьйикли кишкей увылы Хасанды йибереди карт каравылшы этип. Сав кеше уйкламайды Хасан, уйкысы келгенде, бетин сувык шык пан ювады, уйкысын ашады. Хасан кустынъ канатларын кагып ушканын эситеди, караса, терекке алтын кус олтырады, яс окты куска карап онълайды, кустынъ тек бир кушыны калады, кус болса, алмады да алып, ушып кетеди.
Эртенъликте Хасан келип атасына кайтип кусты коьргенин айтады эм сол кусты таппай турып, уьйге кайтпаягына ант этеди. Анасы увылын ас-сув аьзирлеп, атка миндирип, йолга салады. Коьп юре ме, аз юре ме, ким биледи, ол эки якка карап баратаган йолларга келеди, сол ерде тас та бар, таста булай язылган: «Солга барсанъ – оьзинъ оьлесинъ, онъга барсанъ – атынъ оьледи».
Не этеегин де билмейди Хасан, сонъ онъга карап йолланады. Коьп юреди яс, орманлар, тавлар, данъыллар оьтеди, йолдынъ ызы коьринмейди. Аш болып токтайды ол, аты арыган, азган. Караса, алдында уьйкен боьри, аш болган айван Хасаннынъ атын ашайды эм ога карап соьйлейди.
– Мен аш болганда, сен мага коьмек эттинъ, энди сен айт, кайда эм не уьшин йолландынъ?
– Алтын кустынъ артыннан бараман, – дейди Хасан эм боьриге алтын алмадынъ хабарын айтады.
– Коьремен, сен ийги увыл, олтыр аркама, коьзинъди юм эм ашпа, мен сага айтарман ашпага керек заманда. Хасан кетеди олтырып, ел кимик аькетти боьри ясты.
Керек ерине еткерип, боьри айтады: «Алтын кус ханнынъ уьйинде турады, куьн олтырган заманда хан уьйине кирип, алтын уясына аста-акырын янас, тек уясына тийме». Уя кайдай ыспайы эди, алтын кусты уясы ман бирге алмага суьйди Хасан эм боьридинъ айтканын толтырмады. Колы ман уяга тийгенде ок, туьрли конъыравлардынъ сеслери шыкты.
Каравылшылар келдилер, Хасанды ыслап, ханга аькеттилер.
– Сен ким? Алтын кус сага не уьшин керек? – деп кышкырады хан. Баьрисин де ясырмай хабарлады Хасан.
– Коьремен, сен ийги увыл, мен сага коьмек этермен, – деди хан.
– Мен сага алтын кусты берермен уясы ман бирге, тек сен мага Заурбек-ханнан ялы алтын атты аькел. Не этсин Хасан, боьридинъ айтканын этпеди, атты таппага керек.
Тагы да ога боьри коьмек этти. Заурбек-ханнынъ уьйине аькелип, айтты: «Куьн олтырганда, бар ханнынъ беркитпесине, атты аькет, тек ювенине, иерине колынъ ман тийме». Кайтип тиймесин Хасан оларга, кайдай олар ярасык ша. Тийгенде ок, туьрли конъырав сеслери тоьгеректи толтырды. Каравылшылар келип, Хасанды ыслайдылар эм Заурбек ханга аькеледилер.
– Сен ким? Ялы алтын ат сага не уьшин керек? – деп сорайды Заурбек хан. Хабарлайды Хасан, баьрисин де ясырмай айтады.
– Коьремен, сен ийги увыл, мен сага коьмек этермен. Тек сен мага Дадияна коьлиннен алтын балыкты аькел, – дейди хан. Тагы да коьнъили тоьмен туьсип, келеди Хасан боьриге. Коьлдинъ ягасына аькеледи боьри ясты.
– Сен мени карап тур ягада. Мен оьзим балыкты ысларман, – дейди боьри. Бир неше кере ол коьлге туьседи, сонъында балыкты ыслап аькеледи Хасанга. Соьйтип, балыкты Заурхан ханга берип, Хасан ялы алтын ат алады, атты ханга берип, алтын кус алады, сонъ атасына келеди. Кус пан косып, хан Хасанга елдей куьшли ат та береди. Сол куьннен алып аьлемет теректен алтын алма йок болмайды, Хасаннынъ атасы коьп йыллар дени сав болып, наьсипли болып яшайды.
Коьширген Г.Бекмуратова.
