Ювык доска ат йоллап,
Алыс доска хат йоллап,
Кобан бойдан арпа алып,
Кабартыдан атлы алып,
Душпанларды кувармыз,
Амалсыз куьнде атланып.
Карашайда тувганы
Аьскериме азыкка
Пыслак, шуьлме этсинлер.
Дагестаннан коьп кумук,
Давлы куьнде етсинлер.
Бизди коьрип баталмай,
Бизим ерде аталмай,
Коьп душпанлар кетсинлер…
Исмаил Мажарлы
(Исмаил Мажарский)
XVIII оьмири.
Кыйын, кавыфлы саьати тек ногайларга тувыл, олардынъ авылдас Сырт-Кавказ халкларына да келгенде, олар бирге бир сырада болып, шапкынлык эткен душпан аьскерлерине карсы турганлар. Сол кыйын оьзгерислери акында ногай шаири Исмаил Мажарлы ман суьвретленип коьрсетилген. Исмаил Мажарлы асылы ман XVII – XVIII оьмирлерде Кишкей Ногай Ордасындагы Мажар деген орталык ставкасыннан болган. Ставка Куьми йылгасынынъ сол ягасында Бийбала йылгасынынъ кол бетинде (аьлиги заманда ол Буйвола йылгасы болады) орынласкан болган.
Белгили ногай язувшысы Иса Капаев «Меч судьбы» деген китабинде халк энгимелерине таянып, Бийбала йылгасынынъ аты кайдан шыкканы акында ашыклап коьрсетеди. Бийбала ногай тилинде бийдинъ баласы деген маьнеди анълатады. Кишкей Ногай Ордадынъ бийи Касай ман тербияланган, Джанбулат Карамурзиннинъ саклав увылына бийдинъ хатыны Анабийке Бийбала деген атын береди. Джанбулатка уьйленгенде, ога кулланувга ер эм куьнтувар бетке, Куьмиге карап аккан кишкей болмаган йылгашыгы да берилген болган. Алдын сол ерде, оьз байыр акшалары баспаланган, Уллу Улус деген кала орынласкан болган. XIX оьмирде аьдемлер оьз зыянын тийдируьв тамамында, Куьми йылгасы оьз агымын туьрлендиреди.
Эм кала эки кесекке, айтпага, солдагы тав уьстиндеги эм онъдагы коьгоьлен кесеклерине боьлингенлер. Онынъ сол беттеги Бийбала колы Буйвола деген кишкей ылай коьл сувына айланган. Ставкадан алыс болмаган ерде, йылгадынъ тоьменинде, Малые Маджары (Малые Маджары – Бургун Маджар (Мезар) деген аьвелги эстеликлери орынласкан болганлар. Олар ногай тилинде бурынгы эстелиги, оьлиги деген маьнеди анълатады (Алтын Ордадынъ байларынынъ эски оьликлери).
«Книга Большому чертежу» деген китабинде суьвретлевлер берилгенлер. Олардынъ бирисинде Кишкей Ногай Ордадынъ биринши орталык ставкасы акында язылган. Йылгадынъ онъ бетинде Мажар Юрт татарлары бетте ети межигитлери эм Куьми йылгадынъ баска ягында Арак кешень межигити орынласкан болганлар.
«Книга Большому чертежу» деген китабининъ сол еринде «Терктен (орыс беркитпеси — С.Капаев)» коршаланув курылысына дейим 100 шакырым ерде Куьми йылгасынынъ аргы бетинде Айса Амет межигити деп язылады. Соннан себеп белгили ногай эпосынынъ бас геройы Амет Айсыл увылы тарих бойынша яшав суьрген аьдем экени акында белгили болады.
Мажар каласы Алтын Ордадынъ аьвелгиде белгили калаларынынъ бириси болган. Ол 1395-нши йылда Орта Азиядынъ эмири Аксак Темирдинъ аьскер етекшилерининъ бириси Мираншах пан тоналган эм бузылган болган.
Оьзине тартатаган орталыклардынъ бириси эм Мажар деген Алтын Орда каласынынъ бузылган калдыклары Ордадынъ бас ставкаларынынъ бириси болган дегенди В.В.Трепавлов документальлик кебинде беркитип береди. (Белокуров, 1888, 549-ншы бет; Вольева, 1971-нши йыл, 81-нши бет; Кушева, 1983-нши йыл, 142-нши бет; РГАДА, Ф127, оп.1,1627г, д.1, л.23, 24, 51, 159, 12).
Мажар орталык ставкасына бек келисли ер болатаганын да белгилемеге керек. Шоьл йоллары оны Астрахань (АджиТархан) ман, Дагестаннынъ туьзликлериннен Персия эм Закавказье мен косканлар. Онынъ сырт йолы Хейраг шоьлиннен Манычка (Манашы) дейим эм оннан сонъ Тен (Дон), Эдил (Волга) йылгаларыннан Мескуге (Москва) карап созылган болган. Куьнбатар беттеги йогары йолы Донъызлы (Томузловка), Йогарлык (Егорлыка) йылгаларынынъ бойы ман Орта Кобанына (Средняя Кубань) эм Кара Кобаннынъ сонъына дейим аькелген, оннан сонъ Тамань, Азау (Азов) беркитпелерине эм Крымга дейим де баратаган болган.
Куьнбатар беттеги тоьмендеги йолы Кылауз (Калаус) эм Егорлык йылгаларынынъ тоьменги агымы бойы ман Тен Азауга эм Крымга дейим аькелген. Кубыла йолы Куьми йылгадынъ сол ягасыннан Кавказдынъ аркаларыннан Закавказьедеги Сухум Каладагы Лаба йылгасына эм Геленджиктеги Кара тенъиз базарына, Анапа эм Суджук каласы (Новороссийск) бетке карап шыгарган. Кубыла бетке йол Куьми йылгадынъ сол ягасы ман Бештавга карап барган. Оннан сонъ Малки эм Терк йылгаларынынъ бойы ман Куьнтувар Кавказына карап созылган. Орта Кавказына эм Гурджидеги (Грузия) Тар йолына (Дарьяльское ущелье) тувра йолы да болган.
Ногай тилинде «мажар» деген соьздинъ эки маьнеси бар. Бириншиси, мажар – ол югар деген тамгасы ман ногайлардынъ сырасына кирген фин-угор тайпасынынъ аты болады. Экинши маьнеси, мажар – ол авыр юклерди тасыйтаган, бир неше оьгизлери егилген узын эм кенъ арбасы болады. Заман кетип, 19-ншы оьмирдеги согыс-казак колонизациясынынъ шагында, кавказдынъ йогары аькимбасларынынъ тилеги мен бу ерлерде Персия эм Закавказьеден келгенлер мен 1797-нши йыл Карабаглы (Карабахский) авылы, сонъында 1799-ншы йыл Святой Крест каласы, 1921-нши – 1935-нши йылларда Прикумск каласы, 1957-нши – 1973-нши йылларда аьлиги Ставрополь крайындагы Буденновск каласы негизленген. Святой Крест каласыннан алыс болмаган ерде аьвелги Маджары каласынынъ калдыклары болганлар. «18-нши оьмирдинъ сонъында яшав суьрген И.Гербер, П.Паллас, И.Гильденштетд эм сондай баска элгезерлери бу ерде коьплеген кербиштен салынган курылыслары барын коьргенлер, олардынъ кайбиревлери межигитлер, баскалары болса, сынлар болган кенъ мавзолейлер болганлар. Куьми йылгадынъ бойында 1780- нши йылларда орыс халкы ерлеседи. Онда ерлескен яшавшылары ман баьри эстеликлери де бузылганлар. Олар соннан шыккан кербишлериннен оьзлерине уьйлер курганлар». (Ф.Брокгауза эм И.Ефроннынъ Энциклопедиялык соьзлиги, 1890-ншы-1906-ншы йыллары, 18-нши топламасы, 342-нши бет).
«Северный Крест каласынынъ яшавшылары, Мажар каласы бузылганда, коьплеген куьйдирилип ясалган кербишлерин тапканлар. Сол кербиштинъ коьбиси армян-григориян килсесининъ курылысында да кулланылган. Яшавшылар бузылган кала ерлеринде ез, куьмис эм алтын акшаларын да тапканлар». (А.Твалчрелидзе). Сонъында Ногайлар Куьми йылгасынынъ орта агымына Мажар ягы деген тарихли атын да бередилер. Оны «Юзим байлыгы», «Мажар ягы» деп те атаганлар. Ногай халк энгимелерине коьре, Прикумьединъ онъыслы ерлеринде, Алтын Орда болган заманларында, юзимлер олтыртылган болган. Онда коьшкен биринши орыс яшавшылары сол юзим бавларын коьргенлер. Эм юзим бавларынынъ касында, алдынгы бай князьлери Касаевлердинъ еринде 1781-нши йылда Прасковея, 1766-ншы йыл Подгорное-Яман Кой, 1786-ншы йыл Владимировка, 1787-нши йыл Бургон-Маджары‐Большой Усвят, 1788-нши йыл Стародубское (Привольное, Маслов Кут) авыллары негизленгенлер. Янъы курылган авылларда кыйыншы халк юзимнинъ сайламлы кеплерин оьстирип баслайдылар. 1820-ншы йылдан алып Федор эм Алексей Ребровлар шагыр этуьв иси мен де каьрлейдилер.
Мажар – Алтын Орда ханларынынъ резиденциясы болган. Ол уьйкен, бай, саьвдегерлик юриткен, коьп динлер аьрекет эткен, культуралы кала эм мусылман дин аьрекетшилерининъ орталыгы болган. Мунда сол заманларда оьзининъ сувды тартув тармагы эм канализациясы да болган. Оьрленип барган каладынъ шапкыншы душпанлары ман бузылувы эм тоналувы Сырт-Кавказдынъ яшавшыларына бек уьйкен йойым болып, мутылмас ызды калдырды. Бир неше онйыллыкларыннан сонъ, калады кесеклеп аякка тургыздылар. Оннан сонъгы оьмирлерде Мажар каласына тоьгеректеги мусылман яшавшылары да катнаганлар. Онда уьйкен ата-бабаларынынъ оьликлери койылганнан себеп, аьжилер уьшин ол ваьлий ери болган. Аьвелги Мажар каласы акында коьплеген белгили аьлимлери мен язылган эм ногай халкынынъ эсинде, орта оьмирлерде яшав суьрген ногай халкынынъ шаирлерининъ авызлама шыгармаларында, энъгимелерде яшайды.
Х.Алакаев.
Суьвретте: аьвелги Мажар каласы.
