Дагестан Оькиметининъ етекшиси Абдулмуслим Абдулмуслимов эм Федерация Советининъ председателининъ биринши орынбасары Андрей Яцкин янъыларда Санкт-Петербургта оьткен «Киши бизнеске – уьйкен йол» деген 1-нши федераллык конференциясында солай ок сув ман канагатланув эм авыл хозяйстволык азык-туьликти оьстируьв яктан уьйкен маьселе тувдыратаган Ногай шоьллигин эм Тарумов районынынъ ерлерининъ бир кесегин сувлатув соравларын да ойласканлар. Соны ман байланыста оьз ойын «Единая Россия» ВВП Ногай ерли боьлигининъ толтырувшы секретари, РФ Орыс географиялык ямагатынынъ Ногай боьлигининъ аьлим-секретари Амирхан Межитов та айткан.
– Дагестанда сув ман канагатланув маьселеси янъы тувыл, эм сонынъ оьткирлиги йылдан-йылга тек оьсе береди. Боьтен де яшавшылар уьшин ишер сувдынъ етиспевлиги баьле-казага айланмага етискен, солай ок бу маьселеге Ногай эм Тарумов районларынынъ ерлерин бийлеп баратаган топырактынъ тозувы ман шоьлдинъ кумланувы косылысып Дагестаннынъ сырт ягында айлак та куьшли сезиледи.
Болса да, янъыларда бу сорав бойынша «туннель ызында ярык ушкыны» коьрингендей болды. Республикадынъ бас етекшилери биз бетлердинъ сув ман канагатланув маьселесин шешуьв бойынша планларын федераллык оьлшеминде соьйтип те иркуьвсиз эм оьмезлик пен алды орынга салувын аьли де коьрмеге туьскен йок эди.
Аз десенъиз, бу йол эгиншилик аьрекетин сув ман эм аьдемлерди де ишер сув ман канагатлав маьселелери бир йорык пан ортага ойласылувга салынувында янъы йосыклардынъ барлыгы оьзине эс каратады. Соьйтип, Дагестан премьер-министри Абдулмуслим Абдулмуслимов Федерация Советининъ председателининъ орынбасары Андрей Яцкин мен йолыгысувында Ногай шоьллигиндеги сувгарув тармакларын кайтадан ярастырув эм янъы артезианларды казув бойынша куллыкларды бир-бирине тенъ этип салады.
Аьлимлер, политиклер, ямагат аьрекетшилери коьптен бери Дагестаннынъ сырт ягындагы уьйкен отлаклар, Ногай шоьллигиндеги ерлер сувсыз калатаганы акында тавысларын коьтередилер. Уьйкен мал уьйирлерине пишен, туьрли емлер керек. Сувсыз ерлерде пишен-ем оьстируьв бек кыйын. Ерлерди сувлатув уьшин сувды кайдан алмага керек? Кобаннынъ сувын мунда аькелип болмаяксынъ.
Элбетте, коьптен белгили, Терек йылгадынъ сувын кургаклы шоьлди сувлатув уьшин кулланув оьткен оьмирде аьлди колайландыратаган эди. Тек буьгуьнлерде сол татавылларды кайтадан ярастырмаса, туьзилген аьл ийгиленмеек.
Аьлимлер кайзаманнан бери Каспий тенъизининъ ювыклыгы бу яктагы Прикумьеге эм конъысы Кара ерлерге сувсызлыктан кутылмага амал бермейтаганы акында коьп кере билдиргенлер. Тенъиздинъ аргы ягыннан эсетаган еллер сол сайы болганга, сонынъ уьстиннен керек шаклы ызгар алып болмайдылар. Бу дуныяда энъ де уьйкен коьл – Каспий тенъизи Кара ерлерге дымкыллык бермейди, кене де онынъ уьстинде уьйкен толкынлар козгалганда, солардынъ шашыраган сув тамшыларыннан авага коьп туз туьйиршиклери яйылады. Специалистлер илми йосыгы ман тенъиз ягасынынъ аьр бир шакырымыннан, йыл узагында орта эсап пан алганда, 56 тонна тузды еллер армаган куьнбатарга коьтерип аькетуьвин эсаплаганлар. Топырак барганнан-барган сайын тузлана береди. Алдынгы курткашаш бийлеп оьсетаган дала аста-акырын ашшыга айланувда, неге десе тузды топырак уьстиннен ювып, соны кери кайтарып тенъизге аькетпеге мунда эндиги ямгырлар сийрек явадылар, йылгалар йок.
Ал эндиги, авылларда не болаятыр экен? Авыл ерлеринде яшайтаган аьдемлер коьптен бери хыйлы артезианлар токтап баслаганына шагынадылар. Кайсы авылда да солардынъ сув агымлары тоьменлейди. Аьли де совет тар япсарында, Уьйсалган авылы орынласкан ерде топырак астындагы сув оьлшеми заьлимдей кемигенин токтастырганлар. Сол себептен болар деп эске келеди, Карагас авылында, оннан да алдын Куьнбатарда 300 метр теренге казылган янъы артезианлар бир тамшы сув да бермегени. Илми тергевлери Червленные Буруны авылында тек биринши он йыл кулланув заманында 500-580 метр теренликтеги сув агымы 12 метрге дейим тоьменлегени, оннан сонъгы 30 йыл ишинде барганнан-барган сайын кемий берип, ортак оьлшеми 17 метр тоьмен туьскенин коьрсеткенлер. Тап сондай аьллер, аьлимлердинъ тергевлери бойынша, Терекли-Мектеб авылында да туьзилген.
Сонынъ уьшин Дагестан етекшилери, эгер эндигиси бу аьллерди туьзетуьв уьшин уьйкен шаралар коьрилмесе, Ногай шоьллигин сув ман канагатлав маьселеси калган баьри маьселелердинъ де энъ алдына шыгаягын анълавы бизди суьйинтпей болмайды, – деген Амирхан Межитов газетамыздынъ оьз хабаршысына.
