Ана тилим, сенсинъ меним
Ана суьт пен канга кирген,
Янга синъген тувган тилим, – деп оьзининъ ногай тилин оьрметлеп язады халк ярыкландырувшысы оьз ятлавында Муса Курманалиевич Курманалиев. Тилимиз уьстинде каьрлевшилер мен ногай тилдинъ байлыгы акында коьплеген китаплер, методикалык шыгармалар, илми-тергев куллыклар язылып келедилер. Эм сол тилдинъ байлыгын яс несилге коьшируьв ата-аналардынъ, ямагаттынъ бас борышы болады.
Аьр бир аьелде ата-анага саьбийи биринши соьзин ана тилинде айтканы уьйкен суьйиниш аькеледи. Саьбий ийги эм яман, пайдалы эм зарарлы зат акында айырып биринши кере аьелде уьйренеди. Эгер саьбийдинъ ата-анасы оьз ара орыс тилинде соьйлеп эм аьвлетин де кайтип болса да ногай тилинде оьзи соьйлеп уьйренер деп койса, ол кайсы тилде соьйлемеге керек болады?
Элбетте, мен баладынъ орыс тилин ийги билгенин хош коьремен, ол баьри затларды да билип, баьри яктан да оьрленмеге тийисли. Эм солар ман бирге оны оьз тилин де суьйдирмеге тербиялав керек деп ойлайман. Куьн сайын саьбий ата-бабалары соьйлеген ана тилин уьйренуьви мен, халкынынъ бай тарихин, аьдетлерин, маданиятын танып, билип, оларга суьйим сезимлерин беркитеди. Янъы дуныя танып баслаган кишкей аьдемнинъ оьз тилинде соьйлеп баславына ата-анасы маьне бермей, керисинше, оны ман орысша соьйлесе, бизим эртенги куьнимиз не болар? Ол саьбий – бизим келеектегимиз. Эм биз оьзимизден сонъ, кайсы тилде соьйлеген шоьл иесин калдырармыз? Ким бизим келеектеги несиллеримизге ана тилде бесик йырларын йырлар, йигерли, атаклы баьтир йигитлеримиз Эдиге, Шора-баьтир, алтын соьз иеси, йыравымыз Шал-Кийиз Тиленши улы, поэзия бийкеси Кадрия эм сондай баскалар акында хабарлар. Тилин мутса, ят якларда мен ногай миллетпен деп оьктемсип кайтип айтар?
Яшав мысаллары коьрсеткенлей, кайбир ясларымыз, оькинишке, ызгы йылларда ана тилин окымага аваслыгы йок экени, эм ана тилге орыс соьзлерин катыстырувы биревге де ясыртын тувыл. Соьйлегенде, ногай газетасына язылсанъыз, ногай китабин алсанъыз, – деген соравларыма ногай миллетли кайбир аьдемлердинъ явабы аьжейипсиндирмей де болмайды.
– Мен ногай тилде китапти, газетады окып болмайман, окысам да анъламайман, – дегенин эситемен эм сол заман олардынъ келеектеги бактысы акында ойлар шаркымды сувытады. Аьр кимге де орамда мектебтен кайткан балалардынъ, хабарласып юрген уьйкенлердинъ оьз ара соьйлевининъ шайыты болмага туьскен болар. Олардынъ соьйлевин тынъласанъ, бир йыймада бес соьзининъ экеви ногай, уьшеви орыс соьз экенин эситип, тилимиздинъ кайдай авыр аьлге туьскени янынъды кыйландырады. Неге биз сондай ата-бабаларымыздан аркадан-аркага коьшип келген бай тилимизди саклап болмай, оьз колымыз бан ярты орыс, ярты ногай этип ярлы этемиз? Тили бай болган аьдем оьзининъ ойын да ашык айтып, баскаларды да енъил анълап болады.
«Танъла тилим оьледи деп эситсем, мен аьзирмен буьгуьн оьзим оьлмеге», – деген тили уьшин янын да аямаяк шаир Р.Гамзатовтынъ сыдыралары, оны оьз халкынынъ шынты патриоты экени акында шайытлайды. Сондай шынты патриотлар ногайымызда да коьп болса, тилимиздинъ келеектегиси уьшин коьрк.
Меним ойымша мектебте ана тил эм адабиат дерислери баска дерислерге коьре биринши сырада турмага керек. Мектеблеримизде ана тили эм адабиатты уьйренуьв бойынша саьатлери де аз бериледи. Ол зат та ДГПУ, КЧГПУ-дынъ филологиялык факультетлерининъ ногай боьлигине ясларымыздынъ эм кызларымыздынъ аз барувынынъ да себеплерининъ бириси болады.
Ана тилди саклав эм тилди баска соьзлерден тазалав, оны йогары дережеге коьтеруьв, буьгуьнлерде бас деп ата-аналардынъ, окытувшылардынъ, китаплер авторларынынъ, газеталардынъ, журналлардынъ, театрдынъ эм сондай баскалардынъ яваплы борышы болады. Тилин йойыткан халкка «балык» дейдилер эл арада. Сондай аьлге тилимизди калдырмайык. Эм бизим ата-бабаларымыздан калган асабалыгы – ногай ана тилимизди мутпага биревимиздинъ де ыхтыярымыз йок.
Г. Нурдинова.
