Ана тилим…
Кайдай уьйкен маьнеси бар бу эки кыска соьздинъ! Кайдай йылувлык келеди бу соьзлерден аьдемге! Кайдай сезимлер тувдырадылар олар! Не уьшин? Неге десе «АНА» деген соьз бен коьп зат айтылган. Кайдай уьйкен орын тутады ол баладынъ яшавында. Ана бизди дуныяга эндирген, аьдуьвлеп оьстирген, таьтли уйкысын бес боьлген. Сондай сыйлы, абырайлы соьздинъ касында юреди «тил» деген соьз де эм, тап анадай болып, онынъ да бизге кереклиги сезиледи. Биз тилди анамыздынъ таьтли суьти мен эмгенмиз, ол бизим канымызга, янымызга синъген. Тилсиз биз, сакав кисидей болып, бир-биримиздинъ ойларымызды билмей, кенъеспей, маслагатласпай юрген болар эдик.
Бу ерде меним эсиме Суюн Капаевтинъ сыдыралары келеди:
Тили йоктынъ эли йок,
Эли йоктынъ ери йок,
Ери йоктынъ каны йок,
Каны йоктынъ яны йок.
Ол ушын. Тилсиз аьдем – ол ерде, аяк астында, бир керексиз, тот басып калган темир кесегиндей.
А тилге кайдай маьне берген экенлер коьп йыллар артта? Аьвелги Грецияда эки аьдем арасында болган хабарды тынълап карайык. Олар Ксандра эм онынъ кулы Эзоп. Ксандра Эзопты базарга йибереди энъ де баалы зат сатып алмага. Эзоп базардан тил алып келеди. Ксандра кужыры келип: «Не уьшин сен тилди энъ де баалы зат деп санайсынъ дуныяда?» Сонда Эзоп: «Тил – ол баладынъ биринши соьзлери: «ана», «куьн», «шешекей». Тил – ол савлай дуныя».
Экинши йол Ксандра Эзопты базарга энъ де колай зат алмага йибереди. Ол тагы да тил алып кайтады. «Тагы да тил ме? – деп сейир этеди Ксандра, – не уьшин?» «Неге десе тил питнелик те, урсыс та, азарлав да юритпеге болады», – деп яваплайды Эзоп. Бу диалог бизге тагы да бир коьрсетеди тилдинъ кайдай уьйкен маьнеси барын.
Аьлиги яшавда коьп балалар ана тилге эс бермейдилер, амал тапса ана тилден дерислерге де юрмес эдилер. Бу зат меним юрегимди сызлатады. Олар уьшин мен уяламан. Коьбисинше, балалар оьз ара орыс тилинде соьйлейдилер ана тилин койып.
Кимди куьналемеге керек? Неге олай болады-ав?
Меним ойымша, баьри куьна басланады аьелден. Мен кыймасларыма бирерде кыдырып барсам, коьремен, кайтип олардынъ аналары, заьлим ясындагы, самайлары агарган тетелери эм энелери, орысша соьйлейдилер. Шыгып кашкым келеди. Оьзимнинъ бетим оьзиме коьринеди.
Бизим аьелде болса баска: мени мен атам-анам тек ана тилде соьйлейдилер, «Шоьл тавысы» газетадынъ бетлерин биз баьримиз де бирге суьйип окыймыз. Ногай йырлар тынъламага суьемиз, соьйлегенде такпаклар, айтувлар кулланмага шалысамыз. Анам мени «Куьлме досынъа, келер басынъа» деп уьйретеди. Куллык этпеге суьймесем, «Эриншектинъ эртенгиси битпес» деп уялтады. Олар бизим тилимизди байытадылар, онынъ шеберлигин коьрсетедилер.
Меним ойымша, ана тилине балаларды бала бавыннан алып уьйретпеге керек, неге десе олар уьйде орысша мультфильмлер коьп карайдылар эм орысшага тез уьйренедилер. Ата-аналары ол затка куьезленедилер, йылаяктынъ орынына. Яде болса аьскер сырасыннан кайтып келген яслар яде студентлер тыншаймага деп авылга келселер, орысша соьйлейдилер. Айтсанъ – «тилди мутканмыз» дейдилер.
А бизим суьйикли шаиримиз Кадрия Темирбулатова «Тилим меним» деген ятлавында булай язады:
Ынанмайман тилди
муттым дегенге,
Тилди муттым дегенге
ынанмайман.
Шаркларына бир инсанлык
энмеген
Бу тайпады инсанга
санамайман.
Алтын соьзлер! Солай айтып, олар оьзлерининъ селекеге калганларын сезбейме экен? Тилин суьймеген аьдем тувган элин де, анасын да суьймейди деп ойлайман. Биз тилимиздинъ ярдамы ман туьрли язувшыларымыздынъ атлары ман, олардынъ шыгармалары ман танысамыз. Туьрли-туьрли келбетлер коьп затка бизим коьзимизди ашады, туьз йолга салады, яшавга уьйретеди.
Кайтип оларды суьймессинъ?
Меним ногайымда мунавдай айтув бар: «Эл йойылмай – кыз йойылмас», а меним болса ога келистирип булай айткым келеди: «Халк йойылмай – тил йойылмас».
Мен оьзимнинъ тилимди оьлгишей де суьеекпен, балаларым ман тек ана тилимде соьйлеп, ога уьйкен суьйим тувдыраякпан, йырлар уьйретеекпен. Бир де йойылмасын тилимиз!
Ана тилим – ялгыз тилим
Оьз анамдай мен суьемен.
Эгер бирев корлай калса,
Янаман да, куьемен.
Мен шалысаман эм шалысаякпан тилимди корлатпаска, йойытпаска, кирлетпеске, онынъ уьшин куьреспеге. Меним мырадым – мектебти кутылып, ана тилден окытувшы болмага, оьз окытувшым Енбийке Елкайдаровнага усамага, сондай болып ана тилдинъ урлыкларын балаларга сеппеге.
Белгили авар шаири Расул Гамзатов халк тиллерин аспандагы яркын юлдызлар ман тенълестиреди эм олардынъ биргелескенин суьймейди, неге десе куьн бар аспанда ерге ярык бермеге. А аьр бир юлдыз оьзинше янсын. Аьр бир халктынъ оьзининъ юлдызы болсын.
Бек аьруьв айткан Р.Гамзатов, эм мен соьнмеге бермен бизим яркын юлдызга – НОГАЙ ТИЛИМИЗГЕ !!!
Ой-язбамды мен битиргим келеди Салимет Майлыбаевадынь сыдыралары ман:
Ана тилди йоймайык,
Йыр – юмагын саклайык.
Ана тилди биз йойып,
Етим болып калмайык.
Алина Етмишова,
Кизляр районынынъ Новокрестьяновское авыл орта мектебининъ 7-нши класс окувшысы.
(Педагог-етекшиси ногай тилиннен окытувшысы Енбийке Эдильбаева.)