Янъыларда ДР-нынъ Баспа эм информация агентствосы ман видеоконференция озгарылды. Онда ортакшылык эткен республикамыздынъ коьлем информация амалларынынъ етекшилери газеталарга эм журналларга язылув эм оларды таралтув ман байланыста орын тапкан маьселелерди ортага салып ойластылар. Солай ок айырым эс каратылды миллет коьлем информация амалларына да. Ол да анъламлы, неге десе ана тилиндеги баспа шыгармалар – аьр халктынъ оьктемлиги.
Бизим ана тилинде шыгарылатаган «Шоьл тавысы» (алдынгысы «Кызыл байрак», «Шоьллик маягы») дуныя ярыгын коьргенли 90 йылдан артты. Сол заман ишинде мунда журналистлердинъ бир неше несиллери авысты эм аьриси оьз заманында етимисли аьлде кыйын салган, газета тарихинде олардынъ атлары сакланады. Олардынъ коьбиси – соьз усталыгы арткан журналистлер. Туьрли газета жанрлары ман усташа пайдаланып, олар газета окувшыларын районымыздынъ яшавы, халкымыздынъ коьрнекли аьдемлери, бурынгыдан несилден-несилге коьширилип келетаган ногай халкымыздынъ ийги аьдет-йорыклары, элимиздинъ онъайлыгы уьшин туьрли тармакларда каныгыслык пан куллык этип, етимислер казанган ердеслеримиз, туьрли талаплыгы болып, оьз оьнерлерин тек район еринде тувыл, онынъ тысында да коьрсетип, ногай атын айттырган яс несил ваькиллери акында язып, газета окувшыларына танытканлар.
Газета бетлеринде районымыздынъ, республикамыздынъ, элимиздинъ, савлай ямагаттынъ энъ актуальли эм маьнели маьселелери, ямагат оьрленуьвдинъ авыр, оьткир соравлары коьтерилген эм коьтериледи.
Аьли бизим «Шоьл тавысы» газетамыздынъ тиражы – 2500 экземпляр. Тек ол аьр аьелге етип, оны баьри де окыйма экен деген ой кыйнайды юректи. Соьйтип айтувымнынъ да маьнеси йок тувыл. Билемен, ясуьйкенлер несил ваькиллери бизим газетамыздынъ аьр номерин асыгыслы куьтедилер, аьр алты айда ога язылмага да мутпайдылар, кайбиревлери газетамыздынъ иштелиги бойынша оьз ойлары ман боьлиспеге де боладылар. Ама яслар…
Окыйма экен олар ногай халкынынъ зейинли, соьз усталыгы арткан журналистлери аркасы ман дуныя ярыгын коьретаган ялгыз бир ногай баспа шыгармасы – «Шоьл тавысы» республикалык газетасын? Неге сондай сорав тувады экен менде? Аьлиги несил, мага коьре, ана тилин мутып барады.
Болган эм аьли де бар районымызда, баьри авыл мектеблеринде, куллыгына янын берип, ана тил эм адабиат окув сабаклары бойынша окытувшы болып, балаларымызга билим беретаганлар. Олар – педагогикалык исининъ ветеранлары Оь.К.Толубаева, Д.Бекишиев, К.Б.Коккозов, Н.М.Халилова (яткан ерлери ярык болсын), пенсионер М.Ю.Каракаева, бу куьнлерде окытувшы болып аьрекетин бардыратаганлар – С.Нукова, Н.Зарманбетова, С.Кошанова, С.Алиева, З.Мавлимбердиева эм коьплеген баскалар. Олар тувыл ма ана тилине суьйимлик тувдырув ниетте балаларымызга ногай тил эм адабиат окув сабаклары бойынша терен эм кенъ билимлер алдырмага шалысатаганлар, ногай халкынынъ зейинли язувшыларынынъ эм шаирлерининъ произведениелери мен таныстыратаганлар. Олардынъ аркасы ман ногай тили, кайбир дагестан тиллериндей болып, йойытылмас деп сеним бар, ама оны саклав уьшин окытувшылардынъ соьйтип янын берип аьрекет эткенлерин эсапка алып, сол маьселеди шешуьв уьстинде куллыкты аьелден басламага керек. Белгили болганлай, биз балаларымыз бан уьйшиликте ногайша соьйлемеймиз, сонынъ уьшин олар ана тилин коьп мисетсинмейдилер. Бу ерде мунавдай бир мысал келтирейим.
Бир кере, орам ман топарласып бараяткан балалар оьз ара орыс тилинде аьллескенин эситип, олардан сорадым:
– Сиз кайсы миллет балалары?
– Биз – ногайлар» – деп явапладылар олар бир тавыстан кайдай ды бир оьктемлик сезими мен.
– Аьше неге оьз ара орыс тилинде аьллесесиз?» – деп кызыксындым мен.
– Мен элимиздинъ сырт якларында яшайман, сонынъ уьшин ногай тилин ярты-юрты билемен, коьп соьзлер маьнесин анъламай да каламан, – деп яваплады бириси.
– Биз уьйшиликте де тек орысша соьйлеймиз, – деди баскасы, а уьшинши баладынъ явабы мага ок болып тийгендей болды. Ол: «Мага ногай тили керек те тувыл, мен, мектебти биткеннен сонъ, врач кесписин алмага мырадым бар. Химия эм биология окув сабакларын аьруьв билсем, таман. Ногайша билмегеним сол мырадты яшавга шыгарувда мага буршавлык тувдырмайды». Коьресиз, кайдай ой-токтаска келген бала. Соьзсиз де, бу затлар аьелден, ата-анадынъ соьзиннен басланган. Олардынъ маслагаты ман бала оьзине келеекте керекли окув сабаклары бойынша берк билим алмага, врач кесписин байырлав мырадын яшавга шыгарувга ниетленип яшавын бардырады. Белки, йогары билим алганнан сонъ, ога тувган еринде врач болып куллык этпеге, орысша аьруьв билмейтаган эслилерди эмлемеге, олар ман сол аьсерде аьллеспеге туьсер. Сондай айырым аьлди алып караганда, бу балага ана тилди билгени керек экенин ата-ана анълатпаганы аян коьринеди.
Ана тил окытувшыдынъ авызыннан эситкенимнен – баска бир мысал. Район мектеблерининъ бирисинде бир окувшыдынъ анасы мектеб етекшисине «Ногай тили бек кыйын уьйренуьвге, оьзим де оны аьруьв билмеймен, ога бир коьмек те этип болмайман. Ярамайма меним баламды ана тил эм адабиат дерислериннен босатпага? – деп сорапты. Мектеб етекшиси «Аьше, англис тилин аьруьв билесизбе яде сол окув сабагыннан да сизинъ баланъызды босатув керек пе?» – деп айтканы кыскаяклыды ойга коьмилдирип, ол явапка бир зат та айталмай калыпты. Коьресиз, ана тилин мисетсинмев деген аьелден шыгады. Балада миллет оьктемлигин тербилавда мектеб пен бирге аьел де яваплылы тувыл ма деп ойлайсынъ.
Булай да, ана тилин билмев деген, мага коьре, уят зат. «Тилин муткан элин мутар» деп босына айтылмайды. Ана тилин саклав уьшин, бас деп, аьдемлер оьз ара, кайбиревлери осал билселер де, ногайша соьйлемеге кереклер. Бу зат, мага коьре, энъ бас йорык. Ана тилинде соьйлев, окув, язув – ол аьлиги несилдинъ борышы, неге десе ана тили бизди бизим данъклы ата-бабаларымыз бан байланыстырады, тилимизди, маданиятымызды, фольклорды биргелесте саклав ман бизим миллетимизге ер юзинде барлыгымызды армаган да бардырмага коьмек этеди.
Оьзек те, биз коп миллетли Дагестанда яшаймыз. Республикада «дагестан тили» деген йок, Тавлар Элинде 30-дан артык туьрли миллетлер яшайды, олардынъ кайбиревлери аз санлы, сонынъ уьшин ана тилин саклав деген де енъиллерден тувыл. Ама тувган ерин суьйген, ян тоьри мен оьзин элининъ патриоты эсабында сезген аьдем ана тилин саклавга себеплигин тийгистпей калмас. Уллы шаиримиз Расул Гамзатовтынъ «Эгер танъла тилим меним йок болса, мен аьзирмен буьгуьн ок та оьлмеге» деген соьзлери аьр бир дагестанлыга белгили, ама ана тилин саклав маьселеси оьткир бола береди.
Кенем де оны сакламага болады. Энъ маьнелиси – токтамай, эш бир иркилмей, куьналилерди излемей, ана тилимизде соьйлевди оьз уьйимизде сама баслайык.