Быйылдынъ 28-нши мартында Дагестан Республикасынынъ Аькимбасы Сергей Меликовтынъ Указы бойынша белгили ногай шаири, язувшы, журналист, Дагестан Язувшылар союзынынъ ногай секциясынынъ етекшиси, ДР ат казанган маданият куллыкшысы Анварбек Утей увылы Култаевке адабиат тармагында етискен уьйкен уьстинликлери эм коьпйыллык емисли ис аьрекети уьшин Дагестан Республикасынынъ Халк поэти деген сыйлы ат берилген. Янъыларда газетамыздынъ оьз хабаршысы оны ман йолыгысып, бир неше соравларга яваплар алган.
– Сыйлы Анварбек Утей увылы, Сизди Дагестан Республикасынынъ Халк поэти деген оьрметли ат берилуьви мен ак юректен кутлаймыз. Сизге берк ден савлыкты, эндиги де уьйкен уьстинликлерди, коьп яхшылыкларды йораймыз. Миллет адабиат, журналистика эм маданият тармагында Сиз 60 йыл заман кыйын салып келесиз. Сол йылларынъыздынъ кайсылары Сиз уьшин айлак та бек эстеликли эм не уьшин? Ногай адабиатына аяк баспага Сизге не зат эм кимлер себеп болган?
– 1953-нши йыл март айы. СССР элимиздинъ ол замандагы етекшиси Иосиф Сталин топырак болган куьнлер. Оны коьметаган 6-ншы яде 7-нши март куьнлеринде Куьнбатар авылында кайгылы митинг болды. Халк коьп йыйналган. Балалар да коьп. Бир радио терек басында соьйлейди. Соьз ол замандагы меним окытувшым Хали Байрашевке берилди эм ол айтты: «Аьли Култаев Анварбек Сталинге багысланган ятлавды окыйды», – деп. Сонъында мен сол ятлавдынъ авторы Байрашев оьзи болганын билдим. Мага сол бек ярады – окытувшымнынъ ятлав язатаганы. Мен де язбага суьйип турдым. Арада бир язаман эм биревге де коьрсетпеймен. Тек 1956-ншы йыл окытувшым Зубаир Аджибаевке багыслап бир ятлав яздым, Зубаир Зинеевич сол заман мени оьзи окытады. Ятлав мектеб там газетасында шыкты. Оны окып, окытувшыларым Канитат Байманбетова, Зубаир Зинеев меним басымды сыйпадылар эм язбага керек дедилер. Мен язатаган болдым.
1957-нши йыл Тереклиге окымага келдим эм досым Солтахан Аджиков пан таныстым. Ол да язады экен. Ол мени редакцияга аькетти эм мен Куруптурсын Оразбаев пен таныстым. Ятлавлар калдырдым. Арасы бираз заман кетип, ятлавым газетада шыкты. Эм мен биринши кере билдим – язганым уьшин гонорар деген зат барын эм соны юрегим телезип алдым. Сонъ Оразбаев мага коьп маслагатын берип турды, ятлавларымды карастырды. Мектеб биткенше досластык эм мен онынъ ийгилигин мутпайман. Савболсын. Коьп ийги соьзин мага Сейдахмет Рахмедов та айткан. Савболсын.
Сонъ Карачаевсктеги пединститутта окыдым эм онда мага таныс болмага туьсти Фазиль Абдулжалилов, Суюн Капаев, Айдемир Мурзабеков пан. Боьтен де, Фазиль коьп коьмек берген ятлавларымды газетада баспаламага эм радиодан окымага.
1957-нши йылдан алып газета бетинде макалаларым, ятлавларым шыгып келеятыр. Аллага шуькир, аьли йырмага ювык китаптинъ авторыман. Фазильдинъ коьмеги мен мени орыс шаирлери де коьширдилер эм меним шыгармаларым «Ленинское знамя» газетасында аз шыкпады, коьплеген кешликлерде де болдым, баьриси де меним коьнъилимди коьтерип турды.
Суюн 1966-ншы йыл биринши китабимди Черкесскте шыгарды эм оьзи сонынъ редакторы болды. Ол мага уьйкен сый эди.
– Муннан 50 йылга ювык заман артта Сизинъ етекшилигинъиз бен Махачкаладан тувган ногай тилимизде радиоберуьвлер редакциясы куллык этип баслаган. Сол ногай радиосы эндигиси халкымыздынъ маданиятынынъ айырылгысыз бир кесеги болып токтаган. Ногай радиосы совет йылларында эм аьлиги заманларда да тувган тилимизди, адабиатымызды, маданиятымызды, аьдетлеримизди, тарихимизди саклавда эм оьрлентуьвде оьз уьлисин коскан эм косады. Сонынъ акында не зат айтпага боларсыз?
– Ногай радиосы. Мен 1974-нши йылдан алып 35 йыл Дагестан телерадиокомпаниясында ногай радио боьлигин юриттим эм сонынъ биринши редакторы болып келдим.
Сол йылдан алып аьлиге дейим де «Халклар дослыгы – адабиат дослыгы» деп аталган радиосоьйлесуьвлерди юритемен. Алдын коьширмеге коьнъил бар эди: авторга да, коьшируьвшиге де гонорар берилетаган эди. Соны ман коьшируьвшилер де коьширмеге коьнъилли эдилер – материаллык кызыксынув болган. Капаев, Киреев, Рахмедов савболсынлар, олар мага коьп ийги коьмеклерин бергенлер. Мен де оларга гонорарды толы кепте язганман.Туьрли язувшылар, шаирлер акында онлаган соьйлесуьвлер берип келгенмен эм беремен. Аьли бирев де коьмегин этпейди, коймасанъыз, радиога макала да йибермейдилер. Алдын бизде коьп авторлар бар эди. Мен «Лашын» журналынынъ редколлегия агзасы эсапта аьр заман айтаман: макала йиберинъиз радиога эм журналга.Тек йибермейдилер. Бизикилер «Шоьл тавысы» бетинде макала шыкса, разы боладылар. Мен оьзим аьли ногай газеталарына, журналга болган шаклы заман тавып, макалалар язаман, ама кайбир заманларда авыл хабаршылары ишинде меним тукымымды зорлык пан эслерине аладылар. Тек мен язаякпан. Белкиси, баскалар анълап аларлар – ана тилимиздеги баспа изданиелерге шаир, язувшы, журналист болган аьдем колыннан келген коьмегин этпеге керек. Ол окувшы уьшин, ол халк уьшин.
Аьли де радиодан аьр заман шаирлер, язувшылар, публицистлер акында макала беремен. Боьтен де, олардынъ мерекелери болса.
Оьзек те, ногай тилиндеги радиосоьйлесуьвлерининъ биринши редакторы болып, «Дагестан» ГТРК-сынынъ «Сый китабине» киргенмен. Ол да бир ягыннан мага оьктемлик. Келинъиз, коллегалар ногай газеталарына, журналларына макалалар йиберип баслайык!
Мен 50 йыл ишинде баьри де ногай баьтирлери, согыс ветеранлары, булай да белгили аьдемлер акында неше материал да бергенмен, аьли де беремен. Олар акында язылган 2 китабим де шыккан.
Мен шаир болганнан сонъ, оьзи кардашым, оьзи досым, оьзи суьйген шаирим Гамзат Аджигельдиев акында айтпасам, берген явабым толы болмас. Биринши кере мени Гамзат пан окытувшы Василий Мокринский 1958-нши йыл таныс этти эм сонда Гамзат мага: «Мен сенинъ «Язгы шак» деген ятлавынъды газетадан окыдым эм яраттым. Энди язувды таслама», – деди. Мен тамаша этип калдым – окыган эм яраткан. Оьзек те, мен ога суьйинмей эм разы болмай калмадым. Ол биринши йолыгыс эди.
Экинши кере 1962-нши йылда (коьресиз, тувра 60 йыл артта болган болады), мага Гамзат Карачаевск каласына келди. Сонда да портфелиннен бизим «Кызыл байрак» газетамызды шыгарып мага ондагы меним баспаланган кыска хабарларымды коьрсетти. Эм мага булай деди: «Анварбек, мундай жанр ногайда йокка эсап. Сен эндиги де соьйтип кыска хабарлар язувынъды таслама. Бер газетага, йибер Оразбаевке. Ол соларды шыгарып турар. Соьйлестик пе?!». Коьресиз, сол йыллардагы бизим шаирлеримиз ана тилиндеги газеталарын эм оьсип келеятырган яс шаирлерин калай бир сыйлайтаган болганлар. Ол ийги аьдет эм оны бизге де яшавда кулланув керек. Мен бу ягыннан Гамзаттынъ айтканын этпеге шалысаман эм газетадагы адабиат бетин калдырмай окыйман. Ол да ийги дерис, ол да ана тилин билуьвди коьрсетуьв. Бизим Гамзатта куьнлев эм куьншилик деген зат болмаган. Аьне оны да бизге эсте тутув керек. Боьтен де, газета куллыкшыларына. Сизге асарларын белгили болганлар да, биринши кере язганлар да йибередилер. Олардынъ коьнъиллерин коьтермеге керек. Аьли мен кыска хабарлардан туьзилген оьзимнинъ «Аьне сондай Айнурбек!» деген балалар йыйынтыгымды аьзирлеймен, белкиси, ювык арада баспалап та коярман. Адабиатта шынты дослык, ийги катнасувлык болмага керек. Аьр ким оьзинше язады эм оьзинше дуныяды анълавын ашыкландырады.
– Бизим буьгуьнги адабиатымыз, маданиятымыз акында ойынъыз кайдай экен?
– Буьгуьнги адабиатымыз акында не зат айтпага эм йорав этпеге суьер эдим. Сонъгы заманда косылдылар бизим арамызга: Джамиля Аманбаева,Тагира Джальмуханбетова, аты белгили болган Гульфира Бекмуратова. Олардынъ язганлары мага ярайдылар эм маьне ягыннан да, туьзилиси ягыннан да, темады ашув ягыннан да. Мен туьнегуьнлерде Бекмуратова ман Джальмуханбетовадынъ аьруьв маьнели дестанларын окып, уьйкен разылык алдым. Меним оьзим язган болып аьли онавга ювык дестанларым эм балладаларым бар. Подстрочниклеримди коьшируьвшилер яратадылар. Ол мага уьйкен абырай. Меним коьшируьвшилерим Юрий Щербаков, Дина Немировская, Марина Лазарева, Александра Жмурова савлай дуныяга атлары белгили шаирлерди коьширедилер эм олар коьширмеге разы болувлары коьп зат акында айтады. Эгер бизим яс шаирлерге коьшируьвшилер керек болса, аз акша тоьлев мен мен коьмек этпеге оьз мойыныма аламан – йиберинъиз бар затларды мага. Йогарыда эскерилген шаирлердей авторлар коьп болса экен.
Тек не пайда, маьселе йок тувыл: балалар уьшин язатаганлары бек аз, ама язув керек. Бар болса, мага билдиринъиз, мен шыгармага коьмеклесермен. Мен Дагестан китап баспасында штатта болмаган ногай редакторыман.
Ногай шаирлери Куруптурсын Мамбетов, Алибек Капланов аьруьв китаплердинъ авторлары дер эдим…
– Алдыдагы ис эм яратувшылык планларынъыз, «Шоьл тавысы» газетасынынъ окувшыларына, халкымызга йоравларынъыз кайдай?
– Планлар, йоравлар… Мунда коьп зат айтпага болады эм айтып таьвеспеге де кыйын дер эдим. Мен, Алла буйыртса, сосы йыл анам Тоьлевханга багыслаган китабимди орыс эм ногай тиллеринде шыгараман. Анам дуныяда энъ де сыйлы аьдемим эм мен оьзиме разыман: онынъ акында дестан эм баллада яздым. Аьли де язаман. Савболсын орыс тилине ногайшадан Куруптурсын Мамбетов досым эм коллегам коьширди.Теп-тегин этип..
Мен ногай тилине «Алладынъ 99 аты» деген китапти коьширгенмен. Сол кепте ятады. Ол шыкса, баьри де ерлердеги ногайларымыз окымага болады эм ол керекли китапти оьзи. Оны шыгармага коьмек ногайлардан керек болар, боьтен де, диншилик управлениесиннен. Газета сол маьселеди коьтерсе экен. Тагы да сога усаган бир зат.
Белгили ногай ясымыз, Олимпиада чемпионы Альберт Батыргазиев акында уьйкен дестан яздым. Ол да аьзир эм оны да кайтип шыгараякты билмеймен: ногайлар яшайтаган ерлердеги администрациялары коьмек этсе, мен эки юмадан шыгарып боламан. Белкиси, газетады окып мени мен байланыс тутарлар коьмек этпеге суьетаганлары да. Дестан оьзи коьп суьвретли болып шыкканын мен бек суьемен. Сосы эки китап, мага коьмекшилер табылса, дуныя ярыгын коьрееклер…
Дестанды орыс тилине коьширмеге мага, аз дегенде, 60 мынъ маьнет акша керек.
Мен ана тилимизде шыгатаган газетамды бек суьемен эм бир номерин калдырмай окыйман. Оьзек те, газетамыз алдынгы йыллардагындай тувыл: калай маьне эм кеплев ягыннан да. Кайбир узын макалаларды окысанъ, басынъ авырыйды… Газетадынъ биринши бетинде кыска эм кишкей билдируьвлери коьп болмага керек. Макала маьнесине коьре, ерлестирилмеге керек. Болса да газета окувшыларга меним тилегим: ана тилимиздеги баспады алайык, окыйык. Балаларга окы деп айта турайык, олар да соны коьрсинлер эм билсинлер.
Газетадынъ аьр номеринде ызгы бети адабиатка багысланып турса экен. Мысалы, кумык газетасына каранъыз: кайтип бир аьруьв эм кайдай бир ийги кепли болып шыгады. Неге оннан коьрим алмаска?! Сизде кроссвордлар, тыншаюв куьнине багысланган макалалар болмага керек. Каранъыз…
Ногай халкыма не зат йорайман: тынышлык яшав, берекет, тил бирлик, халк патриоты болув, Дагестанды эм тувган ногай ерин ак юректен суьюв, сонынъ уьшин куллык этуьв.
А мен бирерде бос заманларымда оьз-оьзиме:
Мен Шал-Кийиз тувылман,
Мен онынъ бир иниси.
Шал-Кийиз бен косылган,
Аьр ногайдынъ ян-тоьси,
Шал-Кийизде ногай кан,
Мен сол каннынъ тамшысы.
Шал-Кийизге шабаман,
Мен ога бир окувшы! – деймен.
Хабарласувды юриткен
М-А.Ханов.
Суьвретте: Дагестан Халк шаири Анварбек Култаев.
