Баалы окувшылар, буьгуьн мен сизи мен таныстырув мырат пан бир аьлемет яс аьдемди хабарламага шакырдым. Ол алыс сырт калаларынынъ бирисинде яшайды. Бириншилей, ол «Шоьл тавысы» газетасы ман тар байлыныс тутып келеятыр. Бир неше йылдан бери ол коьплеген туьрли макалалары, очерклери мен газетамыздынъ бетлеринде окувшыларды таныстырып келеди. Ол – 2018-нши йылда Черкесск каласында баспаланган «Яшав толкыны» деген китаптинъ авторы. Мен оны коьптен таныйман. Онынъ коьплеген туьрли макалалары ман да «Инстаграм», «Фейсбук», «Одноклассники» деген социаллык тармакларында танысып келемен. Коьп йылдан бери сосы аьдем мен кенъеспеге мырат эткен эдим.
Буьгуьн биз тарих эм ямагатты етекшилев бойынша дерислериннен йогары дережели окытувшы, магистр, Россия Журналистлер союзынынъ агзасы, «Ногай Эл» РННКА Ямало-Ненецкий автономия округы бойынша ямагат биригуьвининъ етекшилерининъ бириси – Альберт Яхья увылы Тамакаев пен хабарласувды беремиз.

– Куьнинъиз яхшы болсын, Альберт Яхъяевич! Бириншилей, сизди окувшыларымыз бан таныстырмага суьемиз. Газета окувшыларымызга оьзинъиздинъ акынъызда хабарлаганынъызды тилеймиз.

– Мен Карашай-Шеркеш еринде орынласкан Эркин-Юрт авылында тувып-оьскенмен. Сол авылда мектебти тамамлаган сонъ, У.Алиев атындагы Карашай-Шеркеш патшалык университетининъ педагогикалык боьлигин окып битирдим. Оннан сонъ мени Черкесск каласында орынласкан сол замандагы «Ленин йолы», аьлиги «Ногай давысы» газетасына корреспондент болып ислемеге шакырдылар. Мен коьп балалы аьелде тувып-оьскенмен. Аьелде бес кеде, бир кыз болып тербияланганмыз. Атам Яхья (яткан ери еннетли болсын) бек куллыксуьер эди. Яшавында оьксизликтинъ азабын шеккен аьдем. Асылы ман Адыгеядан, Ставрополь еринде орынласкан ногай Карамурзай авылына коьшип келген айтувлы шеркеш тукымыннан болган. Анам Рая (яткан ери ярык болсын) аьвелгиде айтылган ногай бай артельши, юн таравшы эм боявшы болган Аьшуьвейлердинъ аьелинде оьскен.
Буьгуьнлерде мен 1996-ншы йылдан алып Ямал ериндеги Янъы Уренгой каласында, тарих эм ямагатшылыкты етекшилев бойынша дерислериннен окытувшы болып, 15-нши номерли кала мектебинде ислеймен.

– Мен билистен, Альберт, сиз сол бир окув ман калмадынъыз ша? Аьли де кайдай йогары билим уьстинликлерине етискенсинъиз? Аьлиги яс несилге уьлги эсабында айтып озсанъыз, ийги эди.

– Мен Янъы Уренгой каласына коьшип келгеннен сонъ, заманнынъ кыставы ман Тюмень каласындагы университетке магистратурага туьсип, сонъында диссертациялык исти де язып, оны да ийги якладым. Язган куллыгымды меним илми етекшим Тюмень университетининъ экономикалык боьлигининъ доценти Ирина Лиман яратты. Мени Тюмень каласына аспирантурага окымага шакырды.

– Мен, Альберт, сизди илми излестируьвлер мен де кызыксынатаган аьдем деп эситкенмен, соннан тура не затлар айтпага болаяксынъыз?

– Ол да меним бир кызыксынувым! Янъы Уренгой каласынынъ 15-нши номерли окув мектебинде ислеп баслаганда, мен бир кесек заман кайдай йолды сайлаягымды билмей турдым. Дерислердинъ бирисинде ногай ясты коьтерер уьшин мен ога бир кесек куллык бердим. Ол мага Алтын Ордадынъ бийлерининъ акында макала йыйып, деристе якламага керек эди. Ама ол мага: «Мен – шынты ногай яспан! Эм мен ногай бийлери акында сизге тапкан макаламды айтып яклаякпан», – деп коькирегин какты. Мени сол йигерленуьв эм оьктемсуьв сол саьат кызыксындырды. Сонъында бизим бирге шалысып язган куллыгымыз Савлайроссиялык илми куллыкларынынъ лауреаты болып шыкты. Коьп яслар ман кызлардынъ алдында ярык шырак болып ягылды. Сондай излестируьвлердинъ уьйкен маьнеси барлыгын яслар анъладылар. Олардынъ коьплери мага сенип, илми куллыкларын язып, алдыга ымтылып басладылар. Олардынъ излестируьвлерининъ аркасы ман коьплеген шешилмеген соравларга яваплар табылдылар. Яслардынъ бажарымлыгына меним де сейирим калып турды. Сол куьннен алып мен кала мектебинде «Фотон» деген илми излестируьв бойынша биригуьвин аштым. Коьплеген яслар ман кызлар илми-излестируьвлер мен кызыксынып басладылар. Сол биригуьв буьгуьнге дейим де аьрекет этеди. Коьплеген яслар эм кызлар, сонынъ ишинде оьктемсип айтпага боламан, ногай яслар эм кызлар да, сол ис пен каьрлеп, туьрли Савлайроссиялык, Халклар ара конференцияларда биринши орынларды алып келедилер.

– Олар кайдай конференциялар боладылар?

– Бириншилей, аьр бир окувшы окув мектеби бойынша оьтеек конференциясына аьзирленеди эм мектебтинъ ишинде окытувшылардан туьзилген зейинли тоьрелер комиссиясын оьз излестируьвлери мен таныстырадылар эм оны тийисли кепте яклайдылар. Сонъ аьр бир номинациядынъ енъуьвшилери кала, округ, Савлайроссиялык, Халклар ара бойынша конференцияларда катнасадылар. Янъы Уренгойда В.И. Вернадскийге багысланган Савлайроссиялык конференциясы йылда да озады. Коьплер онда енъуьвши болып шыгадылар. Айтпага, Эльдар Есенакаев Савлайроссиялык илми ярысларынынъ лауреаты, Лиана Абишева – «Ступень в будущее» деген Ямало-Ненецкий автономия округынынъ илми ярысларынынъ эм Индира Катаганова – «Шаг в будущее» деген муниципаллык илми ярысынынъ 1-нши орынынынъ дипломантлары, Руслан Толемишов Савлайроссиялык Д.И.Менделеевтинъ илми ярыс енъуьвшисининъ дипломына эм медалине тийисли болды. Мадина Баисова – «Ступень в будущее» деген оьз илми иси мен Францияга йиберилди эм сол шет элде озган Савлайдуныялык илми ярысынынъ 1-нши орыннынъ дипломанты болды. Ногай яслар ман кызлар Руслан Толемишов пан Мадина Баисова кала мектебин медальге тийисли болып окып кутардылар. Алигаджи Алаяров десенъ, коьплеген туьрли ярыслардынъ эм олимпиадалардынъ енъуьвшиси, В.И.Вернадскийдинъ илми ярысынынъ I-нши орыннынъ дипломанты, «Йыл окувшысы» деген муниципаллык ярыстынъ енъуьвшиси, алтын медальдинъ иеси болып шыкты. Сондай ногай яслар эм кызлар ман бек оьктемсиймиз.

–Элбетте, окувшылар ман куллык этуьв ийги зат, ол бизге анъламлы. Cизинъ оьз илми ислеринъиз де бар, сонынъ акында хабарласанъыз экен.

– 2013-нши йылда «Окув мектеблерининъ сапатлы ислерин йогары коьтеруьв уьшин ата-аналарынынъ эм туьрли организацияларынынъ куьшлерин биргелес аьрекетлевге кыстав» деген илми исим бойынша Савлайроссиялык ярыста катнастым эм мени Россияда энъ ийги илми-излестируьвши окытувшыларынынъ санына киргисттилер. Оннан баска болып, йыл сайын оьтетаган коьплеген туьрли Халклар ара илми конференцияларда да катнасаман. Меним илми шыгармаларым коьплеген туьрли конференциялардынъ китаплеринде баспаланып келедилер. Олар «Аьел эм педагогика» деген китаплери, «Сибирь окытувшысы» деген илми-методикалык журналы боладылар, баска болып Москва, Воронеж, Новороссийск, Новосибирск, Тюмень калаларындагы китапханаларынынъ уьндириклериндеги илми йыйынтыкларында сакланадылар.

– Сизди ис йолдасларынъыз тыныссыз кылыклы аьдем деп айтканларын эситкенмен. Мен билистен, тек туьнегуьнлерде бир аьлемет окувды тамамлаганынъызды да эситтик. Сол окувынъыз бойынша не зат айтарсыз?

– Онынъ маьнеси булай. Аьлиги яшав бизден, окытувшылардан, буьгуьнлерде коьплеген туьрли билимлерди куьтеди, неге десе яслар янъы заманнынъ талаплары ман яшамага абытлайдылар, эм окытувшылар оьз окувшыларынынъ алдында бир эки абытка алдыда бармага тийислилер. Боьтен де янъы заман бизим алдымызга коьплеген туьрли аьвлетлерди окув мектеблерине аькеледи, эм биз олардынъ баьриси мен де тил таппага керекпиз. Сонынъ уьшин мен Омск каласында орынласкан педагогикалык университетинде, олигофренопедагогикалык боьлигинде окып, кеспи алмага амал таптым. Сол окувдынъ туьбине етер уьшин мен дипломлык исти яздым эм оны 2016-ншы йылдынъ июнь айында етимисли якладым, дефектологтынъ кесписин алдым.

– Окытувшыдынъ иси акында айтылган заманда, мундай соравды бермей болмайман. Альберт, бу кеспиге сизди бала заманнан ойлаган мырат аькелди ме яде окытувшыдынъ кесписи яшавдынъ аяк астына оратылган кесписи болып шыкты ма?

– Йок, Эркин-Юрт авыл мектебинде окыган йылларымда мен окытувшыдынъ кесписин колыма алаягым белгили эди, неге десе окытувшыларым сондай кенъ юрекли, акыллы аьдемлер эдилер. Сол зат та кеспимнинъ бактысында маьнели орынды тутты.

– Альберт, «Ногай давысы» газетасынынъ архивли номерлерин актарып карасак, боьтен де 1991-нши йылдан алып бизим коьз алдымызга сизинъ атынъыз коьп расады. Олар тек бир макалалар, хабарласувлар тувыл, онда бир неше оьнерли язылган, ногай адабиатына абытлап кирген пьесаларынъыз да бар. Ол да оьзинъизди оьнершилик дуныясында излестируьвинъиз бе?

– Йок, мен оьзимди излестирмегенмен. Яшавда кайдай да бир аьлемет йолыгыслар боладылар, сен бир неше аьлемет яшав тарихиннен хабарларды эситесинъ, эм оларды аьдем мутып болмайды. Сондай затларды хабар яде пьеса кепте ярастырып язаман. Боьтен де ногай тилинде язбага, онынъ ярасыклы соьзлерин кулланмага мен анамнан уьйренгенмен. Онынъ тили бай эм ярасык эди. Язув – ол меним энъ де суьер исим. Язган заманда акылым, дертим, ойым ногай яшавлардынъ сырларына коьмиледи.

– Пьесаларынъыз акында кыска этип не зат айтпага боларсыз?

– «Кавгадынъ курманлыгы» деген пьесадынъ маьнесин мага авылдасым Айса Унежев хабарлаган эди. Оьзининъ бала шагында Сырт Кавказ ерлеринде орынласкан авылларды немецлер бийлеп турган заманлары акында. Атасы алыс кырлар бойында партизан болып, анасы авылда эки бала ман оьз от ягасында немецлер мен алысып, авыл ясы полицай болып, аьдемлерди кыйнаган заманы акында язганман. «Яман хатын уьйге сыймас» деген экинши пьесам меним атама багысланган. Бала шагымда атам мага оьзининъ кыйын оьксиз яшавы эм, атасы замансыз оьлип, оьгей анадынъ азабын шеккени акында хабарлаган эди. Ол алты ясыннан аязлы кыстынъ ортасында орам баста калып, кыйналганы акында язылган. «Яшавдынъ дерислери» деген уьшинши пьесам бир аьлемет яс аьдемлердинъ оьз яшавларын туьзбеге шалысканлары акында болады. Ол – болган зат. Доьртинши пьеса «Кайдасынъ, бос кеткен заманым?» деп аталган. Онда ногай халктынъ тили йойытылып бараятырганы эм яшавда аьдемлер кайдай янъылыслар йиберетаганы акында язылган.

– Журналисттинъ калеми оьткир, а яшавы – аьдемлерде, олардынъ яшав йолларын очерклер мен суьвретлемесе, болмас дегенге усап, сиз де, Альберт, бир кесек макалалар, хабарласувлар, очерклер язгансынъыз. Кайдай аьдемлер мен раскансынъыз, кайдай тематикалык макалаларды, кимлер акында очерклер язбага суьесинъиз?

– Аьр бир макалам яшав маьселелерин шешуьвге каратылган эди. Арасында критика болсын, аьдемлерге анълатув, яшав аьли, халкка осаллык кайдан келетаганы эм селекелик не зат экени акында анълатып турганман. Мен аьр заман, кыс яде яз болсын, диктофонды етекшилердинъ авызларына сукпага аьзир эдим. Кешеси-куьндизи уйкы таппай, кайтип шешер экенмиз халктынъ маьселелерин деген соравларды аьзирлеп, етекшилерге соравларымды карататаган эдим. Очерклерсиз де болмайды. Халкымыздынъ арасында коьплеген туьрли оьнерли, табынышлы, илми мен каьрлеген, куллыксуьер аьдемлер яшавымызды ярасыкландырып келедилер. Олар акында язбай да болмайсынъ. Аьр бир очеркимде аьдемнинъ туьп маьнесин, кылыгын ярасыклап, суьвретлеп келгенмен. Олар – белгили кобызшылар, окытувшылар, стюардессалар, йыршылар, коьплеген туьрли предприятиелердинъ басшылары, медсестралар, колларына уста кеспилерин каты ыслаган аьдемлер. Халктынъ аьр бир аьдеми карзына сандыгы болады. Олар бизим яшавымызды ярасыкландырып келедилер.

– Альберт, 2018-нши йылда сизинъ аьлемет китабинъиз дуныя ярыгын коьрди. Сол китапти туьзбеге ой кайдан келди?

– Ойым коьптен бери бар эди, тек заман болмайтаган эди. 2017-нши йылдынъ яз айларында, сосы савлай йыйган шыгармаларымды мен Римма Исмаиловна Утемисовага коьрсеттим эм ога меним редакторым болмага тиледим. Римма Исмаиловна меним макалаларымды коьрип, мени сендирмеди, ама «коьз коркак та, кол баьтир» дегенлей, аз-аздан баьри меним шыгармаларымды келбаклады, китапти коьплеген рубрикаларга боьлди. 2017-нши йылдынъ куьзиннен алып 2018-нши йылдынъ март айына дейим китаптинъ уьстинде Римма Исмаиловна куллык этти. Китапти туьзип келгенде, ол ога суьвретши А.Зитляужевти де тапты. Ол мага, меним тилегим мен, китаптинъ тысын да суьвретледи. Шыгармаларымды корректорлык иси бойынша Б-Б. Зитляужев те янъылыслардан тешкерип шыкты. Кешелер мен, китабим дуныя коьрсин деп, аз болмаган куьшин редакторым Римма Исмаиловна Утемисова, Асан Аждаутович Найманов эм Алимат Эбзеевна Киреева салып келдилер. Мен сосы уста эм кайратлы аьдемлерге оьзимнинъ уьйкен муьсиревимди билдиремен. Китапке меним пьесаларым, очерклерим, макалаларым, коьширмелерим киргенлер. Биринши бетте мен оьз китабимди ата-анама багыслаганым акында айтаман. Китаптинъ экинши бетинде меним суьвретим эм оьз халкыма каратылган соьзлерим. Уьшинши бетте кирис соьзди Россия Федерациясынынъ Журналистлер союзынынъ агзасы, язувшы Римма Утемисова окувшыларга караткан. Ол меним яшав эм яратувшылык йолым акында хабарлайды. Китап доьрт рубрикага боьлинген. «Яшав дерислери» деген биринши рубрика астында пьесаларым, экинши «Ойынъда элинъ болса» деген боьликке коьплеген очерклер киргенлер. Уьшинши «Коьнъил излесе..» деген рубрикалы боьликте – макалаларым, доьртинши «Куванышым кустай ушты авлакка» деген рубрика астына – коьширмелерим орын тапканлар.

– Альберт, сосы янъы китап сизге кайтип сыйлы болады?

– Элбетте, сосы китаптинъ ишинде мага сыйлы – меним атама эм анама язылган очерклер. Коьплери меним авылдасларым, окытувшыларым, Дагестан Республикасыннан келген уста хирург Абдулла Магомедович Кадиев акында язылган. Тагы да бир макала Адиль-Халк авылынынъ баьтирлерше Афганистан элинде ян берген Хасан Зитляужевке багысланган. Баьрисин де ашыклап айтпайым, окувшылардынъ колларына туьссе, китап аз болса да, аьдемлердинъ коьнъиллерин коьтереегине соьз йок. Йогарыда айтканлай, сосы китап ногай халктынъ айтылган, яшавымызды ярасыклап келген аьдемлери акында.

– Журналистлик эм окытувшылык аьрекеттен баска, мен студентлерден сизди ногай тилден орыс тилине яде орыс тилиннен ногай тилине коьшируьв иси мен де ийги каьрлейсинъиз деп те эситкенмен. Кимлердинъ шыгармаларын коьширгенсинъиз?

– 2017-нши йылда, мага занъ согып, студент яс Радмир Нуралиев ногай аьлими Юмав Каракаевтинъ ногай тилинде язылган илми исин коьширмеге деп тилек салды. Автордынъ макаласы Зеид Абдулхамидович Кайбалиевтинъ оьнершилик дуныясына багысланган эди. Коьширмеге мен бек суьемен.

– Альберт, мен билистен, Ямал регионында Ногай биригуьви туьзилди, эм сиз сол аьрекетте де катнасып келесиз. Онынъ акында да бир-эки авыз соьз айтсанъыз экен. Ол ногай диаспорасынынъ куьби ме?

– Басыннан анълатып айтайым. Ногай халк Россия ерлеринде коьплеген мынъ йыллардан бери яшайды, эм сосы ерлер Москва, Астрахань, Сарытау, Тюмень, Тобол ерлери – ол ногайдынъ яшаган ерлери эм биз шет эллерден келген миллет тувыл. Соннан себеп, шет эллерден келген миллетлердей болып, биз диаспора болмаймыз, неге десе диаспорадынъ маьнеси – ол шет эллерден келип йыйылган бир миллеттинъ элшилери. Ямал еринде яшайтаган ногайлар да, оьзлерининъ юреклерин оьктемли этип, халкынынъ аьдетин, йолын, маданиятын, билимин, яшав аьлин туьзетер уьшин сондай куьп туьзбеге керекли болдылар. Баьри эллерде де эм туьрли регионларда яшайтаган ногайлар ман да байланыс тутув уьшин, бизде, Ямало-Ненецкий автономия округында да, региональли ногай миллетининъ ассоциациясын туьзуьви акында ойландык. Ол – бизим ногай миллетке керекли зат. Хайырбек Алакаев, Эльмурза Толемишов эм мен онынъ учредительлери болмага токтастык. Юстиция министерствосына бизим уста юристлер Сергей Абишев эм Альберт Найманов керекли кагытларды аьзирледилер. Коьп кетпей, биз ногайлардынъ ямагатын сол биригуьвде катнаспага шакырдык. Коьплер, Аллага шуькир, келип, ногай халкымыздынъ баславларын коьтердилер. Каламызда яшайтаган коьплеген ногай элшилери сол йыйынында катнастылар, оьз ойлары ман боьлистилер. Йыйыннынъ барысында Ясуьйкенлер совети, Россия Аналар совети, Яслардынъ биргелеси туьзилди. Сонъ РННКА-дынъ активин сайладылар. Активтинъ ишиннен РННКА-дынъ етекшиси этип Хайырбек Алакаевти айырдылар. Эльмурза Толемишов пан мени онынъ орынбасарлары эттилер. Ясуьйкенлер советининъ етекшиси этип сыйлы кала яшавшысы Узбек Баисовты, Россия Аналары советининъ басшысы этип Мурзият Канглиевады, яслар биргелесининъ етекшиси этип Аслан Туебежевти белгиледилер.

– Коьплеген теле-радио, Интернет сайтларынынъ билдируьвлерине коьре, Янъы Уренгой каласынынъ ногайлары туьрли ярысларда, кала администрациясынынъ шараларында катнасып, енъуьвши болувы акында ийги хабарлар эситемиз эм оьктемсиймиз. Ол, элбетте, сол ямагат организациясынынъ агзаларынынъ шалысувы болады. Сондай уьйкен уьстинликлерге кайтип етисесинъиз?

– Элбетте, ол уьйкен татымлыкта эм, оьз каьрлерин мутып, баьри билген билимлерин, усталыкларын, янларын, канларын салып аьрекетлевде ятыр. Эм сондай болып уренгойшы ногайлар, бир-бирин бир де боьлмей, айырмай, аьр бир амалламаларда катнасадылар. Ога соьз йок. Бизим РННКА-дынъ етекшиси Хайырбек Алакаев сосы куьптинъ исин ийги кеплестирип биледи. Онынъ ногай яслар ман кызлар да баьри соьзин де ерге туьсирмей, толтырып келедилер. Тап бир аьелдей болып, биз сосы алыс калада татымлыкта яшаймыз. Мен коьплеген ногай аьдемлер акында айтпага болаякпан, тек заманымыз аз. Тек бир зат акында айтып озайым. Ногайымыздынъ сыйы сосы калада тувыл, сав Ямал еринде де коьтерилип бараятыр. Ногайлар ман санасып баслаганлар. Аьли болса, етекшимизди администрациядынъ бир коьплеген советлерине косып баслаганлар. Ногайлардынъ баьри оьткир соравлары администрация бойынша шешилип басланган. Барганнан-барган сайын, каладынъ, округтынъ оькимет Думаларына оьз ваькилимизди айырмага, ногайымызга ян авыргандайларды таппага уьмит этемиз.

– Альберт, сизден мен коьплеген юректи йылыткан хабарлар эситтим. Тек кайтип сиз оьнершиликке, окытувшылыкка, ямагатшылык аьрекетине эм журналистлик куллыгына да кайдан куват эм заман табатаганынъызды анъламайман?

– Сондай ийги касиетти калдырды мага меним атам.

Буьгуьн мен аьлемет оьнерли, тынышсыз аьдем мен хабарластым. Ол ногай халкын янын берип суьйген аьдем болады. Тувган ерлериннен алыс якка коьшип кетсе де, анасынынъ тилин суьйип, ногай журналистлик аьрекетин де тасламайды, коьплеген ногай балаларды неше йыллар бойы уьйретип келеди, ногай халктынъ яшавын туьзетер уьшин ямагат аьрекетин де коймайды. Мен билистен, Альберт ЯНАО ерлеринде яшайтаган ногайлардынъ акында туьрли газеталарына, телевидение эм радио беруьвлерине оьз хабарларын коьп язады. Сол ийги касиети уьшин мен де ога савбол айтаман.

Хабарласувды юриткен «Шоьл тавысы» газетасынынъ бас редакторы Эльмира Кожаева.
Суьвретте: А.Тамакаев.