Уллы Аталык согысынынъ Енъуьв салюты дуныяга суьйиништи аькелгениннен заьлим заманлар оьтедилер. Сол шаклы йыллар оьтсе де, 9-ншы Май куьни бизге айлак баалы эм юреклерге йылувлы болып тиеди. Согыстан сонъ бир неше несил оьсип келетаган болса да, бу куьн бизге бир аьлеметлиги мен келгендей болып сезиледи. Тынышлыкта тувганлар да бу байрамга (календарь бойынша баскаларга коьре) туьрлише карайдылар.
Атайлары согыс катнасувшысы болганлардынъ эскеруьвлери де баска. Олар, бу куьнлерде согысты оьз коьзлери мен коьргендей болып, хабарлайтаганларды да коьремиз, неге десе олар, сол согыста болган атайларыннан биринши болып, согыс акында эситкенлер.
Мен оьзимди наьсипли несилдинъ аьдеми деп санайман, неге десе мен согыс ветеранларын оьз коьзим мен коьргенлерден, оьзимнинъ согыста болган атам ман хабарламага мырсатым болмаса да, авылдасларымды коьргенмен.
Йыл сайын сол куьн, меним балалыгымда, эртенги шактан алып, авыл клубынынъ алдында согыс йырлар занъырайды, аьскершилердинъ кийимлерин кийген, коькиреклери орденлер мен медальлерге толган ветеранлар, бир-бириси мен коьриседилер, аманласадылар, тек олардынъ хабарлары согыс акында тувыл эди, олар тынышлык акында соьйлейдилер. Аьли сол мага бек анъламлы, олар тагы да, эскеруьвлерде болса да, согысларга кайтпага суьймегенлер.
Тарих бетлери коьплеген ветеранлар, олар согыс-урыслар акында билдируьвлерди саклайдылар, а не шаклы белгисиз болып калган аьскершилердинъ атлары, солардынъ нешевлери белгисиз аьскерши коьмилген мезарларда калганлар. Уллы Аталык согыста катнасып, сонынъ тамамланувын аман-эсен коьрген ердеслеримиз болса, коьргенлери мен боьлисип, оьзлерининъ балаларыннан баска болып, район китапханасында болсын, оьзлерининъ тувган-оьскен авылларында болсын, озгарылган йолыгысларда оьсип келетаган несиллерге хабарлап кеткенлер. Бу куьнлерде Ногай районымызда бир аман-эсен болган Уллы Аталык согысынынъ катнасувшысы да йок, ама олар бизим эскеруьвлеримизде…
Ибрагим Ялманбет увылы Гапаров – Сталинград согысынынъ катнасувшысы, Севастополь, Симферополь, Бахчисарай, Ворошиловград, Кёнисберг калаларын немец-фашистлериннен босатувда катнаскан.
Аьли мен оьз окувшымды Ибрагим Гапаров оьзи бизим газета бетлеринде язып калдырган бир эскеруьв макаласын келтиргим келеди, макала бир неше йыллар артта «Ялланган от ортасында» деп баспаланып шыккан.
«Хенди хок, хенди хок!» деген немец тилиндеги соьз- лер ян-яктан эситилип, бизди, калай болса да, савытланган кызыл аьскершилери, 1942-нши йылдынъ язлык басында немец баскыншылары ман корсаланып алындык эм айлак та авыр эм онъайсыз аьлге туьсип калдык. Ама, душпан колына туьспей, сонъгы куьллеге дейим куьрестик эм, коьп аьскерши йолдасларымды йойып эм яраланып, Сталинград каласына карап йол алдык. Мундагы кан-тоьгисли согыс куьнлерди эскерсем, коьз алдыма кызыл канлы сувы ман Эдил эм шынты яхаьнемге барып шыккан тенъ-досларым, сол согыста янымда оьлген досым Копый (Шобытлы авылыннан) коьринеди.
«Артка бир абыт та этпеге ярамайды…» деген коркынышлы буйырык шыккан сонъ, сол 1942-нши йылдынъ яй-куьз айларында кайтып, басты йыйдык эм савытлы душпанга карсы бетке-бет турдык. Оьзек те, эсимнен 1943-нши йылдынъ 2-нши февраль куьни таймайды: сол куьн 330 мынълы немец аьскерлерине каты кыргын салынганы эм немец генералы Паулюс есирге туьскени аян болды.
Сталинград каладынъ туьбиндеги баьле-казалар тамамланса да, согыс йолларым Украина, Латвия, Польша ерлерине дейим де элтеди. 1945-нши йылдынъ 9-ншы Май куьнин Варшава каласында байрамшыладым», – деп язып калдырган И.Гапаров.
Уллы Аталык согысынынъ катнасувшысы И.Гапаровтынъ эскеруьвлерин коьплеген ердеслеримиз эситкендир. Ога бу йылдынъ басында тувганлы 100 йыл толаяк эди. Меним макаламды окувшылардынъ коьбиси анълайды, сол шаклы бизим ногай миллетимизде яшав суьрген аьдемлер тарих бойынша болгандыр, ама айлак аз. Тек Уллы Аталык согысында катнасканлар, бизге бу куьнги тынышлы яшавды туьзгенлер, биз яшаган шаклы яшаяклар.
Ибрагим-атайымыз оьзининъ ата-анасында ялгыз увыл болган, онынъ яслыгы танъкы заманга келген, ол атасына коьмекке кайсы ерде де табылып болган, оьзи яс болса да, колхозда ислеп, акша казанган.
Ибрагим Ялманбет увылына согыс 1941-нши йылдынъ ноябрь айында басланган эм 1947-нши йылда тамамланган. Сол йылларда совет властининъ экономикасын туьзуьвде де ол белсенли катнаскан. И.Гапаровтай инсанлар оьз атларын тек ювыкларынынъ арасында тувыл, Россиядынъ тарихине де алтын аьриплер мен язып калдырганлар.
Г.Курганова.
Суьвретте: И.Гапаров сол бетте (суьврет музей архивиннен).