Аьр бир инсаннынъ, аьр бир халктынъ тувган тили бар. Сол тилде онынъ ата-бабалары соьйлейтаган болган эм сол тилде ол соьйлеп билуьв керек. Инсанлар тувган тилинде келеектеги несиллер соьйлесин деп баьри амалларды да тутув керек. Тувган тилин аьдемлер сакламага эм сыйламага тийисли. Баска якларда кетип турсак та, кайбиримиз ногайша соьйлемеге керекпиз, мутпага ярамас ана тилин, неге десе бу – бизим асабалыгымыз.
Фридрих Ницше айткан: «Тил – ата-бабалардан калган асабалык. Ол келеектеги несилге калады, тилди сый ман эм коркыныш пан саклав керек, неге десе ол киели эм баалы, тилди корламага ярамайды».
Аьлиги заманда «мен – ногай» деп, коькирегин кагып, ногай кийим кийип, атка минип юргенлер де коьп. Сондайларды да коьрип келеятырмыз, ама ногай тилинде шыгатаган бир сынъар газетага язылув керек деген заманда, кисесиндеги 150 маьнетин кызганганларды да коьрип турамыз, олардынъ ялган «патриотизми» сол ерде кайда кеткени де белгисиз болып калады. Сол да хабар тувыл. Хабар – ана тилимиздинъ акында.
Аьлиги заманда бир ерде бирев шуьшкирсе де, социаллык тармакларында эситуьв тувыл, кайтип шуьшкиргенин коьрип те каласынъ. Соьйтип, балалар бавында, мектеблерде ана тилине багысланган шаралардынъ акында билдируьв коьрсем, суьйинемен. Оькинишке, олар да сийрек болады. Янъыларда эситкен хабарым ман сизи мен де боьлисейим. Районымыздынъ мектеблерининъ бирисинде ата-аналар тувган тил дерисине балаларымызды йибермеймиз деп аьризе язаяк болады деген хабар шыкты. Ол да не уьшин деп сорасанъыз, баска сабаклардан бесевлер алатаган окувшыларга ана тил окытувшылары уьшлер салады экен. Мен анълайман, сол уьш баладынъ келеекте алаяк аттестатын бузатагандыр, бизим ана тилге уьйрететаган окытувшыларга сондай окувшыларга коьмек этуьв де керектир. Баска яктан, неге ногай бала оьзининъ тувган тилиннен уьш алмага керек? Ата-аналар баласына ана тилин билмеге, уьйренмеге керек деп айтаяктынъ орынына оларды окытпаймыз деп кышкырык коьтередилер. Ана тили акында соравды мен каерде де коьтеремен. Мага айтадылар, сенинъ баьри хабарынъ да ызында сол соравга келеди. Оьзим де мектебте окыган йылларда ойламаганман, бир заман ана тилимде макалалар да, ятлавлар да язаягымды. Мен де ана тилимиздинъ коьп сырларын билмегенмен деп ойлайман, аьлиги заманда ногай газетасында ислеп, журналист кесписин байырлап, адабиат ногай тилинде язып та, ойлап та болганыма суьйинемен. Менимше, окытувшылар да, ата-аналар да бир тилге келуьв керек. «Мага келеекте ногай тил керекпейди» деген соьзлерди айтпайык деп шакырув этемен. Оьз тилинде соьйлеп болмаган инсан оьзин «мен – ногай» деп айтып болмайды, онда сондай ыхтыяр йок. Сога коьре, миллетимизди де, тилимизди де, халкымызды да йойытпайык.
Янъыларда редакцияга А.Джанибеков атындагы орта мектебининъ ана тил эм адабиат окытувшысы Зухра Умар кызы Мавлимбердиева келген эди. Ана тил акында соьз болды. Зухра Умар кызы ногайша окымага суьймейтаган балалар, аьвлетлерин ана тил дерислерине киргистпеге суьймейтаган ата-аналар кайзаманда да болганын айтты. Сонъында сол балалар орамда окытувшыды коьрип, неше кере де ийги этип ногайша окымаганы уьшин оьз оькинишин айтканлар. «Мен сизге келейим, мени уьйретинъизши», – деп те тилегенлер болган.
– Балаларды биз юмада болатаган эки-уьш саьаттинъ ишинде ногайша уьйретип болмаймыз. Ногайша аьелде соьйлемеге керекли, балалар бавында да ногай тилин окытувга берилетаган саьатлерди толысынша кулланув керек. Бу ерде «Ногай Эл» балалар бавын белгилев керекли, олар балалар ман класстан тыс дерислер де озгарадылар, ногай аьдетлерине багысланган шаралар коьп болады. Баска балалар бавында да сондай ийги аьдетлерди кенъ таралтув тийисли, – деп айтады окытувшы.
Янъыларда бизим «Шоьл тавысы» республикалык газетасынынъ бас редакторы Эльмира Юнус кызы Кожаева Туьркия элинде болып келди. Онда ол ногай авылларда да болып, бизим халкымыз бан тамырлары да, миллети де бир инсанлар ман йолыгысты.
– Мен ногай авылларда болдым, тоьрде олтырган ак тастарлы анайлар таза ногай тилинде соьйлегенин эситип, кайтип сукландым. Мен соьйлегенде орыс соьз де коспага аьзир болып тураман, олар болса, соьзине баска тилди карыстырмай, соьйлейдилер, – деп хабарлайды ол. Орамда юрген балалардынъ соьйлевине тынълап карайман, мага коьре, бизим саьбийлер, оькинишке, соьйлеп орыс тилинде баслайдылар, сол аьруьв зат тувыл, мектебке барганда да, олар ногайша соьйлемейдилер. Болса да, оьсе келе, уьйкен классларда окувшылар таза ногайша соьйлегени де ийги деп ойлайман. Бар сондай балалар, ногайша бир зат айтсанъ, токтап каладылар, анъламайдылар. Коьплеген йыллар ана тилине район окувшыларын окыткан ясуьйкенимиз Фатима Янмурза кызы Ярлыкапова оьз немерелерин ногайша соьйленъиз деп уьйретеди. Орысша соьйлеген балаларга «мен сизди анъламайман», – деп айтады. Соьйтип, олар ногайша соьйлемеге шалысадылар.
Бизим тилимиз кайдай ярасык. Сол тилимизди кулланып, балаларга асабалык этип калдырсак, халкымыз да, тилимиз де сакланар.
