Дуныяда бар коьплеген авыллар,
Тек бир авыл ер юзинде меники.
Аьр заманда келген конак сукланар,
Коьрип онынъ нур келбетин эм коьркин.
Адил-Халкым, Шабаз Элим, Аьдилим,
Ший талымнан асыл болдым койнынъда.
Еринъ онъай, сувынъ зем-зем, денге эм,
Балалыгым озды Шабаз юртында.
Адил-Халк авылы бурын заманлардан алып конаксуьерлиги, куллыксуьер аьдемлери, ийги аьдетлери мен кенъ белгили. Коьплеген йыллардынъ бойында авылдынъ йогарында Сабантой, Навруз байрамлары, ат шабыслары озгарылып келедилер. Совет заманларында авылдынъ Хан тоьбесининъ янында ат сынасларын, туьрли халк байрамларын уйгынлап турганлар.
Мынъ йыллык тарихи болган халкымыздынъ сансыз аркаларынынъ яшавы ат белинде оьткен десем, янъылыс болмас, неге десе, шет-кыйырсыз Евразия кенъликлеринде коьшпели яшавды суьрген ата-бабалар атка уьйкен сый бергенлер. Сол себепли де оьмирлердинъ терениннен алып бизим шакларга дейим ногай тилинде ат пан байланыслы коьплеген айтувлар эм такпаклар сакланганлар. Айтпага, «Атсыз ногай – канатсыз», «Аласа минген агаш минер, байтал минген ат минер», «Ат айланса казыкка» эм тагы да коьп баскалар.
Аттынъ атлыгы йолавшылыкта билинер дегенге усап, бурын ногай тукымлы юйрик атлар кайдай узак йолларга да шыдамлык пан данъкланганлар. Йорга атлар акында Россиядынъ эм тыс эллерининъ коьп белгили элгезерлери, аьлимлери оьз куллыкларында язганлар. Оькинишке, энди де йорга атлардынъ акында толысынша язылмаган, эм сол сорав оьзине айырым эс эттируьвди талаплайды демеге болаяк.
Ногай тукымлы атлар Алтын Орда оькиметининъ шагыннан алып сав дуныяга белгили болганлар. Орта оьмирлерде халкымызда бир неше данъклы ат асыллав заводлары да болганлар. Ногай тукымлы атлардынъ аяклары куьшли болган. Сонынъ уьшин де шалт юрисли, шыдамлы атларды коьп аьлде аьскершилик ислерде кулланганлар.
Орта оьмирлерде Ногай Ордасы ман Россия патшалыгы арасында савдегерлик айкасувлары туьзилгенлер. Соьйтип, Ногай Ордасы Москва оькиметлигине мынълаган атларды сатып турган. Ногай тукымлы атлар тек Москвадынъ тувыл, Казань каласынынъ базарларында да уьйкен сый ман пайдаланатаган болган.
«Ат туягын тай басар» дегенлей, ата-бабаларымыз кыпшаклардан калган сол ийги аьдетлерди, сонынъ санында тукымлы юйрик атларды, боьтен де, йорга тукымын оьрлендируьвди буьгуьнлерде авыл яслары кайратлы бардырадылар.
– Авылымызда артлы-артыннан эки йыл Кавказ кубогы уьшин ат шабыслар озгарыладылар. Авылымыздынъ ипподромы республикамызда энъ де ийгилердинъ бириси. Мунда коьп туьрли регионлардан конаклар келедилер. Ат спорты аркалы авылымыздынъ аты да данъкланады.
Ногай тукымлы аттынъ сыйын оьстирип, оьсип бараятырган яс несилге коьрим кепте ата-бабаларымыздан келген ийги аьдетлерди янландыратаган ясларымызга савбол айтаман. Мен сол затка бек суьйинемен, – деди Адил-Халк авыл аькимбасы Айтек Кубанов.
– Энъ бириншилей, айткым келеди, Пайхамбарымыз мусылманлыкта балаларынъызды ок атып, сувда ялдап, ат пан шавып уьйретинъиз деп айткан. Сол себептен буьгуьнлерде биз ат сынасларын йыйы уйгынлаймыз, – деп баслады хабарын Адил-Халк авылынынъ яшавшысы Аслан Уракчиев.
– Авылымызда бу ипподром биринши кере 1990-ншы йылда сызылган. Буьгуьнге дейим ногай тукымлы атларды оьрлендируьв бойынша коьплеген куллыклар этилгенлер, энди де бу йорыкта исимизди белсенликте бардырамыз. Сол затка ясларымыздынъ атшабысларда енъуьвлери шайыт болады. Буьгуьнлерде Сырт Кавказдынъ, Казахстаннынъ ногайлары Адил-Халк авылында ипподром, энъ де ийги йорга атлар бар экени акында аьруьв биледилер. Сога коьре, бизим ипподром савлай республикада энъ аьруьв деп саналады.
Сол мырат пан туьнегуьнлерде Адил-Халк авылынынъ йогарындагы атшабыслар озгарылатаган еринде «Йорга» ат клубынынъ орталык ногай ипподромынынъ курылысын баслаганмыз. Онда узак йолдан келген конакларды йолыгып алмага, тамакландырмага, тыншаювга, намаз кылмага меканлар курылысы бардырылады. Сондай болып, онынъ тоьгерегинде атларга какыра (навес), кишкей емис бавын да туьзеекпиз, – деп боьлисти Адил-Халк авылынынъ яшавшысы Аслан Уракчиев.
Айтпага, туьнегуьнлерде Адил-Халк авылынынъ йогарындагы ипподромында озган Кавказ Кубогы уьшин атшабыслардынъ биринши дережесинде катнасып, ногай тукымлы йорга атлары алты кубоктынъ доьртевин алганлар.
Сол базласувларда Икон-Халк авылыннан Алибек Кумратовтынъ «Буян» деген аты 4,800 шакырым узаклыкка шабысувда – биринши баргылы орынга, Адил-Халк авылыннан Солтан Казиевтинъ савлай дуныяга танылган «Чардаш» деген аты экинши орынга тийисли этилген.
Расул Катчиевтинъ Гангстер деген аты 3,200 метр шакырым ерге шабысувда биринши орынды алды. Сол ок шакырым ерге шабувда Джаубатыр Казаковтынъ «Асени» деген аты экинши орынга тийисли болган. Назимбий Бирабасовтынъ «Либерал» деген аты уьшинши орынга тийисли этилди. Аьлиги заманда тукымлы атлардынъ яйылдырувы ногайлар тыпакласып яшайтаган регионларда белсенли бардырылады. Сонынъ сырасында республикамыздынъ Ногай районынынъ авылларында да коьплеген атшабыслар озгарыладылар. Сол затка ат пан каьрлевшилердинъ етисетаган уьстинликлери де ашык шайыт боладылар. Айтпага, янъыларда Адил-Халк авылында озган Кавказ кубогы уьшин сынасларда катнасып, бир кесек ердеслеримиздинъ атлары алды орынды алганлар.
– Бир тилде, бир ниетте янъыларда авылымыздынъ тысында ногай орталык ипподромын курып баслаганмыз. Элбетте, ол зат йорга атлардынъ аьвелги данъкын кайтарувга, ат асыллавды кенъ яйылдырувга каратылган. Хайырлы баслав болсын.
Экинши йыл бизим авылда Кавказ кубогы уьшин сынаслар озгарылып келедилер. Меним «Чардаш» атым эки йыл бойында туьрли шакырымларга шабувда енъген. Алдыда энди де коьп сынаслар озгараякпыз. Бас мырадымыз кишкей балаларды атка минип, шабып уьйретпеге, дени сав аркаларды оьстирмеге, – деп боьлисти Адил-Халк авылынынъ яшавшысы Солтан Казиев.
Боьтен де, сонъгы йылларда ногай тукымлы атлардынъ данъкын янъыдан кайтарув мыратта Савлайногайлар ара ат коьшуьвлери уйгынланадылар. Бу йылдынъ курал айында туьрли регионлардан атшылар Дагестан Республикасынынъ Киров районындагы Сулак авылында III Савлайногайлар ара ат коьшуьвининъ катнасувшыларын йолыгувга багыслап эстеликли шара озгарылды. Узын йолды кыскартып, ат коьшуьвинде Эркин-Юрт авылыннан Аслан Есенакаев те катнаскан.
– Курал айдынъ басында III Савлайногайлар ара ат коьшуьвининъ сырасында биз Дагестан Республикасынынъ Киров районынынъ Сулак авылына бардык. Кобаннан биз йолга савлайы он уьш йигит болып шыктык. Йолда косыла-косыла санымыз элли атлы болды. Караногайлар, Бабаюрт, Сулак юртларында яшайтаган кардашларымыз бизди коьп коьтердилер, сыйладылар. Баьрисине де савбол айткым келеди. Ногай аттынъ сыйын кайтарув уьшин коьп куллык этемиз эм каныгыслы аьрекетликтинъ етимислерин де, Аллага шуькир, коьрип барамыз.
Быйылдынъ басында да ат коьшуьвин уйгынламага ойланамыз. «Ма Ша Алла», – ногай атларымыз узак йолга шыдамлыкларын да, беркликлерин де коьрсеттилер. Аьвелдеги ата-бабаларымыздай болып, кой сойып, шоьлде де кондык, отлар ягып, боьридинъ улыганын да эситтик. «Атсыз ногай — канатсыз», деп атайлар оьмир бойы билмей айтпаганлар, неге десе олар дуныя кенълигинде коьшип-конып, ат белинде яшав суьргенлер, – деди байыр эпшил Аслан Есенакаев.
Малшылык пан каьрлев, ат асырав ногайлардынъ бурыннан алып ийги аьдетлерининъ бириси болады. Атшылык пан каьр шегуьв ногай экономикасынынъ маьнели тармагы болган. Кувандыратаганы сол, буьгуьнлерде де халкымыз оьз тамырларын йоймаган эм, ийги аьдетлерин алдыга алып барады.
— Ат асыллав – сыйлы ис, – дейди Адил-Халк авылынынъ яшавшысы Радмир Калмыков. – Ат асырав ман каьрлевди авылымызда биз отыз бес йыл артта баслаганмыз. Бизди ат шаптырув сулыбына Арун Алиев, Мурзабек Уракчиев, Азамат Матакаев, Мурат Керейтов, Башир Джазов, Тахир Камантилов уьйреткенлер, савболсынлар. Меним кардашым Рустам да авылда атшабысларды озгарувга коьп куьшин салган. Сосы тоьгерек атшабысты биринши кере авылдасымыз Мурзабек Уракчиев сыздырган эм буьгуьнге дейим де от басып калган йок, мунда биз дайым да ат шаптырамыз, – деп кызыклы боьлисти авыл яшавшысы Радмир Калмыков.
Мине сол маьне мен буьгуьнлерде Адил-Халк авылында ипподромды да курып баслаганлар. Аьлиги заманда сол курылыс куллыклары етимисли бардырыладылар. Сол пайдалы ислерде авылдынъ коьплеген яшавшылары да катнасып ортак иске оьзлерининъ уьйкен уьлислерин киргистедилер.
Ногай орталык ипподромынынъ ярасык шрифт пен язувларын белгили халк устасы Аслан Туркменов эткен. Алдыда ол меканлардынъ ишин ярастырувга да оьз косымын киргистпеге мыратланады.
– Сосы ногай орталык ипподромы яс оьспирлерди ат уьстинде юрип уьйретуьвге, туьрли регионларда тыпакласып яшайтаган кардашларымыз бан байланысларды беркитуьвге уьйкен себебин тийдиреек. Ипподромнынъ салынувында камышылар, ногай агаш касыклар саклав уьшин кишкей боьлмеди музей этпеге де мыратланадылар. Ис – мыраттан дегенлей, алдыда сол ойланган затларымызды коьрермиз деп сенемен, – деди халк устасы Аслан Туркменов.
А биз болсак, оьктем халктынъ увылларына, алдыда мыратлардынъ толувларын, орталык ипподромын курувда етимислерди йораймыз.
Асан Найманов.
Суьвретте: Ногай орталык ипподромынынъ курылысынынъ барысыннан коьринис.