Тувган районымыздынъ келип турган 90 йыллыгы ман байланыста биз районымызды курган, сонынъ экономикасын, маданиятын кеплендирген, дав йылларында эл мен бирге Аталыгымызды коршалаган, согыстан сонъгы йылларда бузылган халк хозяйствосын аягына тургызган эм армаган оьрлендирген етекшилерди, специалистлерди, куллыкшы аьдемлерди эскеремиз. Солардынъ ишинде, бир соьзсиз де, оьзининъ сав яшав эм ис оьмирин тувган районына берген Аскерхан Муса улы Аджиевтинъ аты да айырым сый ман аталады.

Аскерхан Муса улы – ол айырым калыптан яратылган аьдем. Онынъ акында язув енъил ис тувыл. Болса да биз оны ман бирге ислеген эм оннан сонъгы онынъ аякка турув эм аьдем, етекши болып кепленуьв йыллары ога туьз белгиди бергенди талаплайды.

Аскерхан Аджиев аьли мектебте окыган йылларында йогары бийиклик акында ниет эткен эм оьзининъ мыратларына етиспеге шалыскан. Мага коьре, онынъ летчик болмага суьйими бар эди. Элбетте, сол йылларда ким сонынъ акында ниет этпеген. Мектебти окып кутарган сонъ, онынъ тенълери ол заманда сыйлы деп саналган нефть, тав, юрист эм баска окув ошакларын сайладылар. Аскерхан Муса улы болса авиация институтын сайлады эм биринши йолдан ок Казаньдеги авиационлык институтына окувга туьсти эм сонда уьстинликли окып та баслады. Тек бизим халктынъ кашан да оьз алдына бир менталитети бар ша: балалар оьскенде узакка кетпесинлер, дайым да коьз алдында турсын деген. Соьйтип онынъ да ата-анасы увылы тувган ерине ювык болган йолды сайласа экен деп турдылар. Аскерхан да не этсин, эл аьдетине коьре ата-анасынынъ айтканын тынъламай болмады. Соьйтип, ол М.Калинин атындагы Саратов каладагы авыл хозяйство институтынынъ инженер-механиклер аьзирлевши факультетине окувга коьшеди.

Институтты етимисли окып кутарып, тувган районына кайткан сонъ, А.Аджиевти Ленин атындагы йыныслы койлар оьстируьвши совхозына инженер-механик этип йибередилер. Бизим коллектив ол заманга коьре (1963-нши йыл) заьлимдей уьйкен эди, 700-ден артык аьдем саналган. Онынъ уьйкен автопаркы, оьз заманына коьре аьруьв мехмастерскойлары бар болган эм соларда тракторлар, автомашиналар эм баска туьрли авыл хозяйство техникасы ярастырылатаган эди. Автотрактор паркында туьрли маркалы 70-тен артык тракторлар ман 50-ге ювык автомашиналар бар эди. Сол йылларда мехмастерскойларды техникага керидеги алатлар ман канагатлав енъиллерден тувыл эди. Аскерхан Муса улын бизге ислемеге йибергенде, мен 100-ге ювык коммунистлер саналатаган партия организациясын басшылайтаган эдим. Ис коллектив аталык тукымлы болган 40 мынънан артык йибек юнли койларды оьстируьв мен каьр шегеди, сонынъ санында 19 мынъ ана койлар болган, солардан йыл сайын 19-20 мынъ козылар алынып оьстирилген. Оннан баскалай, биз 2 мынъга ювык тувар мал, 300-ден артык атлар да оьстиргенмиз. Хозяйстводынъ пишен-ем болдырувшы базасы малларды керек шаклы пишен-ем мен канагатлап болмайтаган эди. Соларды кырдан аьзирлеп аькелмеге туьскен. Бу авыр аьллерде мехпаркынынъ эм сонынъ кадрларынынъ ийги куллык этуьви мен коьп зат байланыслы эди. Бу ерде, элбетте, коьп зат сонынъ етекшисининъ аьрекети мен байланыслы болган. Мине бу ерде Аскерхан Муса улынынъ механизаторларга етекшилик этип эм олардынъ куллыкларын уйгынлап болувы коьринди. Ога дейим де техникалык билими болган етекшилер аз тувыл эдилер. Болса да биргелесип, тил бирликте куллык этуьвди уйгынлап бажармаганлар. Аскерхан Муса улынынъ келуьви мен биз онынъ билимли эм илгери ымтылган специалист экенин таныдык. Ол оьзин баскалардан анъламлы аьдем этип коьрсетти. Техника сынып, «аксанълап» турмасын деп, Аскерхан соларга керидеги алатларды йыйнамага шалыскан. Коьп алатларды ерли мастерскойларда ярастырып ясаганлар.

Хозяйство ондай яс эм белсенли ис кадрлар аркасы ман экономикасынынъ оьрленуьв, малшылык продукциясынынъ оьлшемлерин арттырув борышларын уьстинликли аьлде шешкен, йылдан-йылга производстводынъ баьри тармаклары бойынша оьз коьрсетимлерин ийгилендирип келген. Ондай талап-лы аьдемлер билинмей калмайдылар. Ювык заман ишинде район етекшилери ога «Куьнбатар» совхозын басшыламага кенъес эттилер.

Аскерхан Аджиевке аьли 30 яс та толган йок эди. Ол мунда да оьзин талаплы, илгери ойлы специалист этип коьрсетти. Онынъ етекши болып келуьви мен бу хозяйство да етимисли аьлде оьрленген, тукымлы койлар оьстируьвши хозяйстволар санына кирген эм оьстирген йыныслы токлыларын баска хозяйстволарга сатып турган.

Совхоз коллективи сога йогары дережели специалист етекшилик эткенин сезди. Хозяйство ислери илгери оьрленип бардылар. Кыска заман ишинде А.Аджиев мехмастерскойлар, бийдай саклайтаган склад, ол заманга коьре келисли деп саналган совхоз администрациясынынъ эки шарлаклы меканын курды. Онынъ басшылыгы ман парк зонасы кенъейтилди, мунда ыспайы яс тереклер, куваклыклар олтыртылды. Узын соьздинъ кыскасы, хозяйстводынъ орталык усадьбасынынъ ерин коьрклендирди. Мунда аьли де А.Аджиев салып кеткен эндигиси «село Кунбатар» авыл поселение администрациясына кулланувга берилген эки шарлаклы мекан, эстеликлер, обелисклер орынласканлар.

Хозяйстводынъ коьплеген малшылары, механизаторлары, эгиншилери патшалык савгаларын алдылар. Ис коллективке республикадынъ Коьшпели Кызыл байрагы тапшырылды.
Аскерхан Муса улынынъ уьстинлик-лери коьзге илинмей калмадылар. Тезден республикадынъ авыл хозяйство министерствосы бу яс эм куватлы етекшиге эс этти. Сол йылларда авыл хозяйство производствосынынъ янъы структуралары туьзилип басланган эди. Ногай районында да агропромышленность предприятиеси туьзилди. ДАССР КПСС обкомы сол янъы структуралы подразделениеге етекши этип Аскерхан Муса улын беркитти. Мунда да ол оьзин билимли эм талаплы басшы этип коьрсетти. 1986-ншы йылда ога Ленин орденли «Грозненский меринос» тукымлы йибек юнли койлар оьстируьвши «Червленные буруны» патшалык заводты етекшилемеге тапшырдылар. Бу тек бизим республикада, элде тувыл, тап шет эллерде де айтылган хозяйство эди. Сонда 5 Социалист Истинъ Баьтирлери, 1 Куллык Данъкынынъ толы иеси, онлаган аьдемлер Ленин ордени мен, айырым куллыкшылар соны ман эки кере савгаланган эдилер.

Муннан сонъ А.Аджиевти район депутатлары алдынгы Ногай район исполкомынынъ председатели этип бир тавыстан сайлаганлар. Сонъында ол район администрациясынынъ аькимбасы болып беркитилди. Сол йылларда Аскерхан Муса улын Дагестан Республикасынынъ йогары власть органы – Государстволык Советининъ члени этип айырдылар.
Ногай халкымыздынъ айтылган «Эдиге» эпосынынъ эм Ногай Ордасы курылганлы 600 йыллыгына багысланган байрам шаралары мутылмас эстеликтей аьр кимнинъ эсинде сакланадылар. Сога элимизден, туьрли шет эллериннен сыйлы конаклар, аьлимлер, язувшылар келдилер. Аскерхан Муса улынынъ аркасы ман тарих илмилер докторы Владимир Трепавловтынъ «Ногай Ордасынынъ тарихи» деп аталган китаби баспадан шыккан. Бу – ногайлар акында бай тарих материаллары болган китап.

А.Аджиев кайсы ерде ислесе де, оьзининъ ийги ызларын калдырган. Аьлиги заманларда да район орталыгы Терекли-Мектеб авылынынъ ортасын ыспайлайтаган «Баьтирлер аллеясы» уьйкен сыйга тийисли тувыл ма? Сол Аллея кыска заман ишинде «Эдиге» эпосынынъ 600 йыллыгы алдында курылган.

1994-нши йыл Аскерхан Муса улы мага район администрациясындагы Яс- уьйкенлер Советин басшыламага кенъес этти. Биз сол авыр йылларда эл ишинде абырайы болган 30 эсли аьдемлер мен бирге район эм онынъ яшавшылары оьз сыйын эм бетин сакласын деген ниетимиз бен колымыздан келген куллыклар эттик. Сол Советтинъ сырасына ушыны ман да район еринде сыйы эм абырайы болган аьдемлер кирдилер: Марат Муртазаев, Оразбай Темирбулатов, Янмурза Кожаев, Асан Межитов, Василий Мокринский, Келдимурат Койлакаев эм коьп баскалар. Бу Советке мен 17 йыл узагында етекшилик эттим. А.Аджиев оьзи Советти бек сыйлаган, бизим маслагатларымызды, кенъеслеримизди эс бермей калдырмаган. Солар Аскерхан Муса улынынъ ис аьрекетинде орын табатаган эдилер, ол оьзи де район ясуьйкенлери арасында тийисли сый ман пайдаланган.

Мен А.Аджиевтинъ ис аьрекети эм сулыбы ман куьезленмей болмайман. Онынъ оьз заманында республикамыздынъ бас тармакларынынъ бириси – авыл хозяйство, оннан сонъ коьлик министерстволарын етекшилегени биз уьшин уьйкен оьктемлик тувыл ма? Аскерхан Муса улы республикадынъ йогары органларында ногай халкын ога тийисли бийик оьлшеминде яклап коьрсеткен. Аьдемлер де ога сонынъ уьшин разы.

Аскерхан Муса улы йогары интеллектли, бийик маданияты болган билимли аьдем эди. Сол затка онынъ авыл хозяйство илмилер докторы, республикалык авыл хозяйство академиясында профессор, преподаватель эм ызгы заманларында авыл хозяйство академиясынынъ ректорынынъ маслагатшысы болып куллык этуьви шайыт.
Бизим халкымызда бу айтылган ийги аьдемнинъ келпети дайымга эсте сакланувы ман оьктемсиймен. Аскерхан Муса улындай аьдемлер акында эстелик халкымыздынъ йогары асабалыгы эм ярык коьрими болып сакланмага тийисли. Оьсип келеяткан яс несиллер оьзлерининъ сондай аьдемлерин билмеге, олардынъ яшав эм ис, согыс уьлгилери бойынша уьйренмеге, тербияланмага, оьз халкына, Аталыгына куллык этпеге тийисли.

Зубаир Аджибаев,
ДР Оькиметиндеги Ясуьйкенлер Советининъ алдынгы агзасы, ДР ат казанган зоотехниги эм яслар насихатшысы.
Суьвретте: А.Аджиев, (солдан онъга) Кумлы авыл Советининъ председатели А.Кожаева, «Орта-Тоьбе» совхозынынъ партия организациясынынъ секретари С.Маликова, тувар фермасынынъ заведующийи Э.Отегенова.
(1985-нши йылдынъ суьврети).