XIX-ншы оьмирде яшаган орыс критикалык ой негизшиси, данъклы язувшы, публицист эм журналист Виссарион Григорьевич Белинский язган: «Яратады аьдемди табиат, ама оьрлендиреди эм кеплейди ямагат». Эм бу соьзлердинъ акыйкатлыгы аян экенин баьримиз де бек аьруьв анълаймыз. Аьдем деген дуныя юзине бир зат та анъламайтаган инсан болып энеди. Ама онынъ савлай яшав оьмири бойынша акылы оьрленип, билимлер мен, яшав сулыбы ман толысады. Оьзек те, аьдем оьзи-оьзиннен кепленмейди. Бала шакта ол анъ-акыл, эдап яктан тербияды ата-анасыннан алады. Кенем де ол тек оьзи не зат аьруьв, не зат яман экенин анълав оны аьдем этип сездиртеди. Бар сондай соьз тизими – «ян кыйыны». Олай деген, аьдемнинъ оьз-оьзинде ийги эдаплыкты тербиялав уьстинде куллык этуьв. Эм бу ерде, оьзек те, ямагаттынъ туткан орыны бек уьйкен. Болмаймыз биз тек оьзи уьшин яшап. Мынълаган йиплер бизди баскалар ман бириктиреди, эм сол йиплер, бу аьлемет байланыс, бизим этетаганымыз бизге сонъында кайтканнынъ сырагысы болады.

Ямагат арасында бар сондай аьдемлер, баскалар оларды анъламай, олар яктан этилгенге дурыс баа берилмейди деп ойлайтаган. Ондайлар бир де оьз янъылысларын коьрмейдилер, ол аз болса, оьз куьналигин де баскага «ябыстырып», сол ойда каты турадылар эм оннан бир де тайыспайдылар. Мысалы, бир эки тенъ-дослар, ямагатка карсы аьрекетликке кирисип, биреви – аьдем оьлтиргени уьшин, баскасы баасы яктан уьйкен оьлшемли бир зат урлаганы уьшин уголовлык яваплылыкка тартылып, туьрли болжалларга тутнакка капалып, босатылып шыкканнан сонъ да, оьзлерининъ куьналигин сезбейдилер, ол аз болса, «бизди тутнакка капага керек тувыл эди» дегенлеринде каты турадылар. Олардынъ ойы ман, олар – сиздей эм мендей аьдемлер, сонынъ уьшин оьзлерининъ эткенининъ себеплерин анълатпага шалысадылар эм оьзлерин онъ деп санайдылар. Коьресиз, кайдай ой-токтаслар бизим яшавымызда орын табады.
А бизим куьндегилик яшавымызда бизи мен аьллесетаганлар акында бу яктан не айтпага болады экен… Баьри зат та ямагат арасында туьзилген катнасларда туватаган маьселелер мен байланыслы тувылма экен?
Сол соравга явап излестирип, сонъында бу маьселе мен байланыста туьзилетаган аьлдинъ себеплери аз тувыл экенин анъладым. Айтпага, коьп йыллар узагында етекши ис орынында куллык эткен бир тенъ-йолдасымнынъ оьз коллективи арасында уьйкен сый-абырай казанып, йылы аьллесуьв аьллер туьзилуьвине эс караттым эм кайтип етисилген экен коллектив агзалары арасында мундай йылы катнаслык дегенди анълагандай болдым. Ол, онынъ етекшилиги астында куллык этетаган аьр куллыкшы кайдай ды бир касиет белгилери мен ога ярамайтаган болса да, оны оьзи анълаганынша туьрлендирмеге шалыспайды. Менимше, ол, муннан коьп йыллар артта бир белгили психологтынъ ойына негизленип, «керекпе мага баскаларды оьзимше туьрлендирмеге, эгер меним оьзимнинъ етиспевликлерим мен байланыста маьселелер орын табатаган болса, керекпе мага Кудай ман акыллыгынынъ теренлиги ягыннан зейинлик аьдемлер ара бирдей этип уьлестирилсин уьшин каьр шегилмегенге басымды авыртып, янымды кыйнамага» деген акыллы соьзлер мен, аян ой-токтаслар ман етекшиленеди. Оьзи мен хабарлаганда, ол мага булай деди: «Меним ис йолдасларым ман ийги катнаслык барлыгы тек мени мен байланыслы тувыл. Аьр аьдем оьзинше кызыклы. Аьр бирисининъ бизим ортак исимизде уьлиси бар, аьрисининъ етисилген уьстинлигин белгилеп турмага керек, а исининъ осал ягына артык маьне бермей, керексе, ярдамласса, аьруьв. Ярамайды олардынъ аьрисин, кайдай янъылыс этсе де, баскалар алдында айыпламага, онынъ оьктемлигине «урып», онда бирде мутылып болмайтаган оьпке сезимлерин тувдырмага».
Энди яшавда орын тапкан тагы да бир зат акында хабарлайым. Бир яс журналист, оьзин баскалар билсин уьшин, бир белгили язувшыга хат язады, онынъ яратувшылык иси мен кайтип каьрлейтаганын язувшылар акында язылган оьз макаласында белгилер уьшин. Оннан бир-эки юма алдын ол баска биревден, ызы «авызлама айтылган, тек окылмаган» деп тамамланып, бир хат алган болган. Оны, оьзек те, куллыгы «шашыннан коьп» бирев язганы белгили эди. А мине, бос заманы бар, журналист оьзининъ язувшыга язган хатты да сол соьзлер мен тамамлайды. Хатка явап тез келеди, тек онынъ уьстинде уьйкен арыплар ман «акыллыгынъ артпайды экен» деп язылган болады. Дурыс, яс журналист янъылыс йиберген, эм, белки, айыплавга да тийислидир. Ама, баьри аьдемлерге де келислидей, журналистти бу зат бек ашувландырады. Ашувы онынъ сондай да куьшли эди, эм, энди коьп йыллар озып, язувшы оьлгеннен сонъ да, онынъ эсинде (сонъында оьзи ше дурыс ойга келген) сакланган сол бир зат – язувшы оны оьпкелеткени эди.
Эгер биз танъла сол бизди коьп йыллар бойы кыйнайтаган эм сав яшав оьмирге созылган оьпке сезиминнен босанмага суьйсек, бираз сама оьзимизди каты айыплайык, ойлаганымыздынъ дурыслыгында шексинмейтаган болсак та.
Баскалар ман катнаслыгымызда мутпайык: бизим тоьгерегимизде баьрин де дурыс анъламайтаган, кайнаган сезимлериннен «калыбыннан шыкпага» турган, оьктемлиги арткан аьдемлер болмага болады, халкта айтылганлай, аьдемлер баьри бирдей тувыл.
А критика деген бу ерде эш келиссиз. Ол, янаяткан оттынъ ушкынындай, мылтыктынъ атылмага турган куьллесиндей болып, аьдем оьктемлигине каты «урмага» болады.
Баска аьдемлерди айыплавдынъ орынына оларды анъламага шалысайык, танълык, каьмбиллик, шыдамлык эм сондай баска ийги касиет белгилерге таянып. А онынъ уьшин аьдемге куьшли касиетлик эм сабырлык керек. «Уллы аьдемнинъ уллылыгы онынъ оьзиннен тоьмен басамакта турган баскалар ман аьллесип болувы» – деп язган шет элининъ бир белгили адабиатшысы Томас Карнейль.
Соны ман ямагат ишинде аьдемлер ара катнаслардынъ оьз сырлары бар экени аян, эм солардынъ бириси – баскаларды айыпламай, анъламага шалысув. Неге бу аьдем оьзин соьйтип, баскаша тувыл, юритеди экенин анълав деген аьдемде ийги касиет сапатларын оьрлендиреди: баскага языксынув, сабырлык эм ийгилик йорав.
Кыскаша айтканда, тоьгеректегилер мен ийги катнаслар туткынъ келсе, олардынъ етиспевликлерине артык маьне берме, халкта айтылганлай, «бал емеге суьйсенъ, балгосты авдарма».
Аьдемлер ара катнасларда баска маьселелер де орын табады, соны уьшин оьзин дурыс юритип билуьв де керек. Айтпага, яшавдан бир мысал келтирейим.
Бир кыскаяклы, уьйшиликте бир увак зат керегип, эсли авылдасына барады.
Асханада бир зат пан каьрлевши анай эсиктен кирген авылдасына карасын таслайды да, саламына яваплап, куллыгын бардыра береди. Авылдас кыскаяклы, кесписи бойынша психолог болганга ма экен, анайдынъ коьнъилсизлигин коьрип, соьзин баскаша бардырмага токтасып: «Туьнегуьн каралдынъызда балалардынъ завыклы сеслери эситилди. Йиенлеринъ келдиме? – деп сорады. Кабагын-касын туьйип турган эсли анайдынъ юзине йылувлык энгендей болды, эм ол сырт бетлерде яшайтаган кызынынъ, онынъ балаларынынъ акында хабарлап баслады. Авылдасы, сол саьбийлердинъ аты-аты ман атап, аьрисининъ акында айырым сорастырып баслады. Юзине суьйиниш энген эсли эней юрегиндеги оьктемлиги мен йиенлерининъ уьстинликлери акында, бириси спорт бойынша бир ярыста, алдышы орынлардынъ бирисин бийлеп, Сый грамотага тийисли этилгенин де белгиледи. Эки авылдаслар ара хабарласув бардырыла берди, эм сонъында эсли анай: «Сенинъ бир куллыгынъ бар эди де менде?» – деп сорады. Соьйтип эки авылдас кыскаяклылар бир-бирисининъ эбин таптылар.
Кыскаша, аьдемнинъ юрегине сокпак – оны ман хабарласув. Эм сол хабарласувда, менимше, тутылмага керек бир-неше йорыкларды белгилер эдим: баска ман аьллесуьвде, кабагынъызды-касынъызды туьймей, ога йылы куьлемсиревли шырайынъызды каратып, соьйленъиз. Коьбисинше, оьзинъиздинъ акында айтпай, оны ман ак юректен кызыксынъыз, айтканын уьйкен эс каратув ман тынъланъыз. Хабарласувынъыздынъ басында оьз соьзинъизди ога онынъ атын атав ман каратынъыз. Эсинъизде болсын: аьдем аты – бу зат кайсы тилде де инсан эситкиси суьетаган энъ таьтли, энъ маьнели сес.
Соьзимди тамамлай берип, айтаягым сол: тоьгеректегилер мен ийги катнаслык аьллер сакланганын, аьллесуьвинъиз пайдалы болганын суьйсенъиз, тоьмендеги принциплерге негизленинъиз:
Сенимлик. Ол – аьдемлер ара баьри ийги катнаслар негизи. Эгер сиз ис йолдасынъызга, ювыгынъызга, танысынъызга сенесиз, ол зат сизге куллык этуьвде эм баскалар ман аьллесуьвде ийги пайда аькеледи. Хабарласаяткан аьдемимизге сенимлик бизим ойларымызда эм этетаганымызда ашыктан-ашык болувды тувдырады.
Бир-бирисин сыйлав. Эгер сиз аьдемлерге сый этесиз, соны ман сиз олардынъ эткен косымына эм ой-токтасларына ийги баа бересиз, а ол сол яктан сизди баалайды. Бирге куллык этип яде аьллесип, сиз савлай коллективлик анълавга, яратувшылыкка негизленген токтасларды кабыл этип алмага боласыз.
Артык маьне беруьв мен эс каратув. Олай деген, оьзинънинъ айткан соьзлери эм эткен ислери уьшин яваплылык тутув. Бу яктан саклык тутып, айткан соьзлерине ие шыгып болатаган аьдемлер, сол мезгилде ийги тувыл сезимлер мен бийленсе де, касындагыларга зыян келтирмес.
Баскадынъ ой-токтасларын оьзиндикине усаслы экени мен разы болув усталыгы. Олай деген, эгер сизинъ ювыкларынъыз, дос-кыймасларынъыз яде ис йолдасларынъыз оьзлерининъ ой-токтасы ман боьлисселер, сиз сонда ок разы тувыл экенинъизди айтпанъыз. Баслап олардынъ айтканын тешкерип каранъыз эм терениннен анъламага шалысынъыз.
Касындагылар ман аьллесуьвде ашыктан-ашык болынъыз. Биз аьдемлер мен сав куьн узагында аьллесемиз: электрон хатлар йиберсек те, Интернет чатларында олтырсак та, коьзбе-коьз йолыксак та. Тоьгерегимиздеги аьдемлер мен ийги эм пайдалыгы артып аьллескен сайын бизим катнаслыгымыз беркийди эм байыйды. Баьри ийги катнаслык аьллер аьдемнинъ ашыктан-ашык болувы ман, ялганлык деген орын таппаган ман байланыслы.
Оьзек те, аьдем оьзи сени мен ийги катнаслык аьллер туьзуьвге, йылы аьллесуьвге онъланган болса, ондай ман сол затка етисуьвде авырлык йок. Бу яктан бек авыр акылы-касиети кыйсык аьдемнинъ эбин табув, ама сондайды оьз ягына тартып, оны ман ийги катнаслар туьзбеге болады. Ол зат уьйкен усталык тувылма.
Бу баьри йорыкларды тутувга шалыссанъыз, баскалар ман катнасларда маьселелер де азаяр, сенимлик, йылувлык эм сондай баска ийги сезимлер орын табар. Баьримизге белгили ше, аьр инсаннынъ яшав оьмиринде ямагаттынъ туткан орыны уьйкен.
Л.Ибрагимова.