Ногай шоьллигинде уьйкен байрам бола калса, этип турган куллыгын калдырып, Кобан ягасыннан Суюн Капаев келетаган эди яде халкымыздынъ айтувлы язувшысы, шаири Суюн Капаев Ногай шоьллигине келген куьн халк байрамына айланатаган эди. Суюн Капаев замандасларынынъ ойларын, ымтылысларын, юрек дертлерин хабарларында, повестьлеринде, романларында ашык этип коьрсеткенине окувшылар ман бирге аьлимлер де ак юректен куванатаган эдилер.

Шаирдинъ ятлавларынынъ сыдыралары турналардынъ ушувы ман, ювсаннынъ даьми мен, тоьбединъ коьрклиги мен, тезек куьлдинъ боравы ман, кылыш юзиннен тамып туьскен кан тамшысы ман, коьсевдинъ иссилиги мен, кавмаклы шоьлдинъ кенълиги мен, камыслардынъ тарсылдап ярылувы ман, куйы сувдынъ мунълы йылтыравы ман байланысып келеди. Куьн болсын, туьн болсын, С.Капаев ногай адабиатынынъ акында аьдемди янландырып соьйлейтаган эди, ногай адабиат бавында ол ясларга дайым да уьлги эм маслагатшы болып калаяк. Атаклы язувшымыз ногай авызлама яратувшылыгын, ырымларын, аьдетлерин бек ийги билетаган эм асыл соьзлерин оьз орынына салып кулланып болатаган эди.
Суюн Капаев орта бойлы, тоьгерек бетли, юмарт коьзли, кенъ, бийик манълайлы, занъыравык тавыслы, енъил юрисли, шебер тилли аьдем эди. Онынъ уьстиндеги кийими бойына, юрис-турысына келисип келген. Турысы десе, бурынгы акыр ногай мурзадыкына усайтаган эди деп ойлайман.
Эсимде 1969-ншы йылдынъ куьз айы. Мен мектебте окыйман. Бир куьн класс боьлмелериннен парталарды шыгарып, узын бойы ман саьнеге тизип салып бизди олтырттылар. Мектебке окувшылар ман йолыгыска ногай язувшылары Фазиль Абдулжалилов эм Суюн Капаев келипти экен. Сол йылларда мен тенълерим мен белгили ногай язувшылары Фазиль Абдулжалиловтынъ, Суюн Капаевтинъ шыгармаларын окыган болсак та, суьвретлерин китаплерде коьрсек те, оьзлери мен йолыгыспаганмыз, тавысларын да эситпегенмиз.
Йолыгыска Фазиль Абдулжалилов «Калем колга туьскенде» деп аталган, баспаланып турган китабиннен «Болганынъды суьемен» деген ятлавын колларын силтеп, ярасык коьзлерин йылтыратып, бавырмалы давазы ман окыды. Сонъ ол ногай адабиатынынъ оьрленуьви акында кызыклы соьйледи.
Суюн Капаев «Юрек сырларым» деген китабиннен «Юрегимди туьйдирме», «Боьртенъке шай, ногай шай» деген ятлавларын окыды.
Боьртип, боьртип кайнаган,
Бозадай тамып ойнаган,
Аьдем ишип тоймаган,
Боьртенъке шай – ногай шай.
Ногай шайым – сары шай.
Денге дарман – даьри шай.
Ногайымнынъ асы шай,
Асларымнынъ басы – шай!
С.Капаевтинъ ногай шайдынъ акында язган ятлавы йыйылганлардынъ баьрине де ярады, неге десе баьриси де аяк уьстине турып карс кактылар. Бу куьезли йолыгыс эстен таймас йолыгыслардынъ бирисине айланды. Сонда биревлер: «Суюн Капаев Черкесск каласынынъ бир ресторанынынъ шеф-казаншысын уьйине аькелип, оны конак этип сыйлап, ногай шайды кайтип суьтлемеге, калай котармага, тузын, бурышын, калемпирин, явезин, даьршинин салмага керегин айтып, ногай шай асувдынь сулыбына уьйретеди. Сонъ ол тенъ-дослары ман ресторанга бара калса, ногай шай астырып аькелтиртип, оларды соны ман сыйлап, уьйкен тамашага калдыратаган эди», – деп айтып юрдилер.
С.Капаевтинъ «Ногай шай» деген ятлавына айтувлы ногай композитор Залимхан Зинеев анъ язып, ХХ оьмирде халкымызга занъыратып йырлап эситтирди. «Ногай шай» деген йыр соны ман оьлимсиз болып калды демеге боламыз. Ол йыр бир оьмирден баскасына коьшип, бир несилден оьзгесине берилип йырланып тураяк.
Арада йыллар оьттилер. Мен аьскер сырасыннан кайтып келип, йогары билим алув мырат пан Махачкаладагы институтка окымага туьстим. Сол йылларда мен халк авызыннан язып алган эртегилерди, йырларды, туьрли макалаларды ногай газеталарда баспалап басладым. Сол аьсерде С.Капаев, меним коьнъилимди коьтерип, мага бир неше йылы хатлар язды.
Куьз мезгили. Суюн Капаев, домбырашы Каирбек Межитов, Терекли-Мектебтен Исламали Эльязов бизим уьйге конакка келдилер. С.Капаев бир ятлавында:
Конак коьрсе, бу ногай,
Яс бала кимик суьйинер.
Байрам буьгуьн мага деп,
Тойлаяк кисидей кийинер,
– деп язганлай, атам Ажакай Акманбет увылы конаклар келди деп кой сойып, куьрлеме этип, конакларын сыйлап, танъга дейим хабар курып, Каирбекке домбыра шалдырып турдылар.
С.Капаевтен 1981-нши йыл хат алдым. Ол мага Бальбийке Аджибаевадынъ эм Кадрия Темирбулатовадынъ акында очерк язып йиберерсинъ деп тилепти эди. Онынъ тилегин кери йыкпай, тез арада язып йибердим. Суюн Имамали увылы сол очерклерди «Ийгилик пен, эртенълигим» деген ортак йыйынтыкта баспалап шыгарды.
Ол мага «Замандас» деген китабин савга этип йиберди. Сонда «Ногайымнынъ алал увылы Тагир Акманбетовка савга этип беремен сосы китабимди. С.Капаев, 7-нши февраль, 1982-нши йыл», – деп язувлы эди. Сондай йылы йоравлары ман агайымыз мага «Оьмирдинъ тавысы» деген китабин де савгалады.
Мен йыйган эртегилердинъ китабин Махачкалада шыгаралмай, «Акыллы кыз» деп аталган колязбамды колтыгыма кысып, Черкесск каласына келдим. Суюн-агав оьзи колязбамды актарып, сога коьз ювыртып: «Иним, «Акыллы кыз» деген аьруьв ат, тек мага коьре, бу йыйынтыкка «Алал косак» деп ат салсак, келисер деп ойлайман», – деди Суюн Имамали увылы.
Басымды ийип разылыгымды билдирдим. 1985-нши йыл Черкесск каласында онынъ ярдамы ман «Алал косак» деген эртегилер йыйынтыгы дуныя ярыгын коьрди.
1989-ншы йыл декабрь айында Червленные Буруны авылында ногай халкынынъ II курылтайы озгарылган эди. Сога Астрахань областиннен отызга ювык ногайлар келдилер. Олар Червленные Буруны оькимет заводынынъ конак уьйинде ерлестилер. Курылтай оьз куллыгын битирген сонъ, астраханьшылардан оьзге баьри конаклар да кайтып кеттилер.
Каты куьн 24-нши декабрь. Кизляр калага юретаган автобус бир себептен тура келмей калыпты экен. Конаклар туьнги он бир саьатке темир йол станциясына етпеге керек. Не мен еткермеге эм ким еткермеге тарык? Сол аьсерде Суюн Капаев келип калады. Ол бир танысынынъ уьйинде коныпты экен. Автобус келмегенин С. Капаев билген сонъ: «Баьри зат та ийги болар», – деп астраханьшыларды парахатландырады. Оьзи болса сол эки арада оькимет заводынынъ директорына барып, конакларды Кизляр каладагы вокзалга еткертеди.
Шаир эм язувшы С. Капаев юрегиндеги аьр бир сезимин, аьр бир ойын ятлавларынынъ сыдыраларына синъдирип болатаган эди. Халкыннан ясыргандай онынъ эш бир сыры да болмаган. «О, инсанлар, келинъиз!» деген онынъ ятлавы яс несилге оьсиет кебинде язылган:
Намыс, ырыз йоймай сосы яшавда,
Аьдемликтинъ сыйлы атын аклайык.
С.Капаевтинъ ятлавларына оьлим йок, сол саялы онынъ ятлавы босына кетпеген. Шаирдинь аты халкынынъ юрегинде дайым да яшаяк, тек биз оькинемиз, ол арамыздан замансыз кетти деп.
«Оьлмесин меним соьзлерим» деген ятлавынынъ сыдыралары бастан мундай ойларды таркатадылар:
Халк казнасы соьз-ав деп,
Соьзлерден тиздим тизгинлер.
Эм ойларым оьзим деп:
«Керегер олар бир куьнлер».
Тизгинлер болды йырларым,
Кеше де, куьн де ойланган.
Орайда шалып окында
Халкым мынан йырланган…
«Тандыр», «Замандаслар», «Уьлкер», «Ногайдынъ уьйи» деген китаплерди баспалаган, «Ювсан» деген повестьти, «Бекболат» деген романды язган Суюн Имамали увылы Капаев яшавда мырадына еткен. Онынъ асарлары халк эсинде оьмирге сакланаяк.
Макаламды С. Капаевтинъ ятлавларынынъ сыдыралары ман тамамлайман:
Бирев де келмеген оьлмеске,
Вакыты етсе, кетеди.
Меннен сонъ калсын бир зат деп,
Аьдем мырат этеди.
Кайгы деген каста зат,
Эш биревге келмесин.
Кастадынъ битпес ярасын,
Яхшылар оьмир билмесин.
Тагир Акманбетов.