Халкымызда бек коьп ийги аьдетлер бар. Соларга биз мынълаган йыллардан бери таянып келемиз. Олар терисликтен, янъылыслардан сакланмага ярдам этедилер. Яшав алдыга барады, соны ман аьдетлер де туьрленедилер. Оларды заманга келисли эм келиссиз деп боьлистиргенлер де боладылар.
Янъыларда «Музейде кеше» Савлайроссиялык акциясы бойынша Ногай район орталыгындагы А.Тахо-Годи атындагы музейининъ филиалында «Мода на традиции. Сабантой – Возрождение традиций» темасына бек маьнели шара озды. Мунда Ногай шоьлдинъ сыйлы ясуьйкенлери, коьпти билген эм коьрген аьдемлер шакырылдылар.
Шарады Кадрия атындагы мектебининъ уйгынлав иси бойынша етекшидинъ орынбасары Зульфия Отарова ашып, Сабантой акында хабарлады. Оннан сонъ музей етекшиси, Дагестан Республикасынынъ ат казанган маданият куллыкшысы Каирбек Бальгишиев музейде ярастырылган бурын заманларда ногайлар кулланган алатлар выставкасын коьрсетти. Мунда Камиля Баисовадынъ колы ман аьзирленген ярасык той термеси, оннан оьзгелей савыт-садак, домбыралар эм коьп баска затлар бар эди.
Оьрметли яслар насихатшысы Зубаир Аджибаев, музей етекшисининъ хабарын бардырып, выставкадагы алатлар акында айтты.
Сыйлы ясуьйкен, Карасув авыл яшавшысы Енали Копиев бурын заманындагы авылдаслар катнасынынъ акында соьз бардырды: «Авылдасынъ ким болса, аданасынъ сол» дегенге баьриси де таянып, яхшылык та, яманлык та авылдаслар ман бирге болатаган эди. Аьвелгиде тойга савлай аьел мен бир неше куьнге келгенлер. Келген конакларды аткарувды, кондырувды авылдаслар оьз мойынына алганлар. Оннан оьзгелей, бир уьйде ас асылса, соны авылдас пан боьлискенлер, бир кесек эт болса да, даьмин таттыратаган болганлар. Аьли болса, авылдаслар бир-бирин айлап та коьрмейди. Баска коьп аьдетлерди де йойып барамыз. Аьдем оьлген сонъ етиси, кыркы, юзи дуваларын этпейтаганлар да болады. Бу дувасларды да этуьв керек. Ол – аьдет. Аьдетлерди йоймага ярамайды. Коьп затты аьли тийиссиз, эрши этип санайдылар. Эр кисилер уьйде олтырган кыскаяклыларга кирип дува бермейдилер. Неге оны эрши этип санайдылар. Кыскаяклыдан болган эр киси неге кыскаяклыларга дува беруьвди терис коьредилер. Бурын заман мейитти уьйде 2-3 куьнге дейим саклаганлар, аьли болса йорык коьмедилер. Сиз кайдай да бир булаклардан окыган боларсыз, аьр бир доьртинши аьдем тирилей коьмиледи деп. Он йыл артта болган исти сизге айтайым. Бир яс кеде оьледи экен, соны сол куьн ок та оьликке элтеп коьмедилер. Кеште ол атасынынъ туьсине энеди эм булай айтады: «Атам-ав, неге мени сиз коьмдинъиз, меним ше яным бар эди». Сонъ экинши куьн атасы моллалар ман оьликке барадылар. Камырын тагы казып карасалар онынъ кепини йыртылган. Сонынъ уьшин болартагы ногайда оьлген аьдемди эки куьн коьммей саклайтаган аьдети. Тагы да сыйлы ясуьйкен «Камырга йылылай аьдемди салмага ярамайтаганын, олай этилинсе, камыр йылып, оьлилер коьп болады» деп, эситкенин айтты.
Бу шарада булай терис истинъ акында да айтылды: «Янъыларда бир авылда аьдем оьлгенде, оны бир куьн коьммей, узак ердеги балаларын караяк болган экенлер. Олардынъ айтканын этпеге суьймей, сонда болган яс моллалар шыгып кетиптилер».
РФ ат казанган маданият куллыкшысы Нарбике Муталлапова ясуьйкенлер ясларга оьз маслагатларын беруьв керек экенин белгиледи. Йолыгыстагы катнаскан ясуьйкенлер олардынъ аьдетлер бойынша берген маслагатларын яслар алмайтаганын билдирдилер.
«Ногай Эл» балалар бавынынъ тербиялавшысы Д.Аманбаева балаларды ногай ойынларга эм аьдетлерге уьйретуьв уьстинде кайдай куллыклар этетаганын айтты.
Белгили фольклоршы Тахир Акманбетовтан да бу куьн йолыгыс катнасувшылары коьп кызыклы хабарлар эситтилер. Солай ок Нариман авыл ясуьйкени Боранали Азимов, суьвретшилер Осман Суюндиков, Мархаба Шалиева, ДР-нынъ ат казанган маданият куллыкшылары Сакинат Аблемитова эм Нина Халилова оьз соьзин айттылар. Олар туьрли ногай ойынлар, ногайдынъ аслары, кишкей заманда атасы ман тетесиннен уьйренген затлар акында аьлемет эскеруьвлери мен боьлистилер. Нариман авылынынъ сыйлы ясуьйкени Акманбет Сангишиев аьли яслар оьзининъ балаларына ногай ат такпага суьймейтаганы ман байланыста кыйналувын билдирди.
Нарбике Муталлапова тил маьселеси уьстинде соьз баслады. Ол уьйкен тынышсызланувы ман, ногай соьзлер туьрлендирип айтылатаганын белгиледи: «Бизим кайдай ийги «берекет», «авыз ашар», «сарас» деген соьзлеримиз бар, соларды баскалай оьз ногайларымыз «баракат», «сухур», «ифтар» деп айтадылар? Сонъгы айтылган соьзлер бизим тилде йок. Тилимизди йоямыз, баьримиз бирге косылып оны саклав уьстинде ислейик».
Йолыгыста бек коьп соравлар, маьселелер коьтерилди, аьдетлер эске алындылар. Каирбек Бальгишиев сосындай пайдалы шарады уйгынлаганына мен уьйкен савболсынымды айтаман. Айхай да, мундай шаралар ясларымыздынъ катнасувы ман да озгарылса экен.
Н.Кожаева.
Суьвретте: йолыгыстан коьринис.
