Ана деген ер уьстинде еннет ян. Анасы бардынъ яны бар, дейди ногайда. Ана деген – ол аьелдинъ байлыгы. Ана деген тандыр отын саклавшы. Хатында да хатын бар, торгай этин ас эткен, хатында да хатын бар байтал этин тас эткен. Мине сондай алал юрекли, яныплы, канын-янын аямай оьз оьмирин аьелининъ тандыр отын саклавга багыслаган Лидия Эреджеп кызы Найманова (Джемакулова).
Лидия Эреджеп кызы 1938-нши йылдынъ казан айынынъ 20-ншы куьнинде бурынгы ногай юрты – Икон-Халк авылында тувып оьскен. Авылдынъ ети йыллык мектебин кутылган сонъ, сол йыллардагы сансыз Эл яшавшыларындай болып, аьли де манълайы катпаган бала яслай авыл хозяйство тармагында билек туьрип белсенли ислеп баслаган, согыс йыллардынъ баласы Лидия Найманова авыр куллыкларга шыныгып оьскен.
Уллы Аталык согысы басланганда, Лидия тек уьш ясында болган. Атасы Эреджеп Дукаевич Джемакулов та, мынълаган ердеслеримиздей болып, тувган Элдинъ тынышлыгын эм бойсынмаслыгын коршалав уьшин фронтка йолланган. Кишкей Лидия уьйде анасы Фатима ман эм кардашы Муталип пен калганлар. Аьелдинъ атасы фронт йолларында немец-фашист баскыншылары ман йигитлерше согыскан, Курск туьбиндеги урысларда танкист болып баьтирликти коьрсеткен. 1943-нши йылда аьелдинъ басы белгисиз йок болган деген сувык хабар келген.
Бавырмалы кыскаяклы аьелдеги балаларды да тербиялады, куллык та этти. Бала шагыннан алып авыр согыс йылларында тербияланган Лидия эм онынъ кардашы Муталип те яшавда нызамлы аьдемлер болып оьскенлер. Айтпага, Лидия Эреджеп кызы коьп йыллардынъ узагында, авыл хозяйство тармагында кайратлыгы ман аьрекетлеп, халк арасында йогары сый-оьрметти тапкан. Эртенъги намаздан алып туьнге дейим данъылда билек туьрип ислеген. Кишкейиннен алып кара куллыкта шыдап оьскен аьдем яшавды, куллыкты йогары баалайды. Онынъ беркитуьвинше, аьдемди шынтысы ман да аьдем этип кеплейтаган куллык экен.
– Авылдынъ ети йыллык мектебин кутылган сонъ, ис аьрекетимди Адил-Халк авылындагы кийим тигуьв цехинде баслаганман. Мунда мен он сегиз йыл ислегенмен эм тигуьвдинъ баьри де сырларына уьйренгенмен. Оннан сонъ совхозда да коьп йыллар билек туьрип ислегенмен. Артынсыра кербиш заводына куллыкка коьшкенмен эм онда да коьп йыллар аьрекетлегенмен. Кыскасыннан айтсам, куллыктан бир куьн де коркпаганман, кашпаганман, — деп беркитти согыс йыллардынъ баласы, ис ветераны Лидия Найманова (Джемакулова).
Лидия-абайдынъ куллыксуьерлиги, каныгыслыгы акында аьелдегилери де уьйкен аваслык пан айтадылар. Кеше-куьндиз демей, оьз заманы ман санаспай, Лидия Эреджеп кызы суьйген исинде етимисли куллык эткен. Сосы кыскаяклы кайдай куллыкты да алал юреги мен, канын-янын аямай, бар куьшин берип бажарган. Яслыгынынъ шешекей аткан шагында Найманлардынъ аьелине келин болып туьскен. Ян косагы Рахмет Лукман увылы да авыл хозяйство тармагында каныгыслыкта ислеген. Олар куллык пан биргесине аьелдеги балаларды тербиялавга да уьйкен эс бергенлер. Аьелде уьш балады оьстиргенлер. Шынтылайын да балалардынъ аьр кайсысын да алаллыкка, нызамлыкка, эдаплыкка уьйретип, оларда куллыксуьерлик касиетлерин кеплегенлер. Тербиядан да баска билим берип аьр кайсысын да кенъ яшав йолларына шыгарганлар.
– Тоган эм Арсен увылларым де Ханты-Мансийск автоном областинде оьз аьеллери мен куллык этип яшайдылар. Уьйкен увылым Тоган – Сургут каласында, Арсен Федоровкада яшайдылар. Кызым Эмма да сырт бетте — Ямал-Ненец автоном областининъ Янъы Уренгой каласында яшайды. Олар аьр йыл сайын да яз айларында авылга келедилер. Мен оларды коьрип бек суьйинемен. «Баланънынъ баласы балдан таьтли» деген аьруьв айтув бар ногайда. Боьтен де йиенлерим мен куьезленемен, – деп хабарлайды ис ветераны Лидия Найманова (Джемакулова).
Лидия Эреджеп кызы – касиети бойынша танъ, алал юрекли кыскаяклы. Оьзи десе кайдай шебер тилли, халкын суьйген аьдем, тувган тилимиздинъ байлык асабалыгына да уьйкен эс берип келеди. Тилимизди саклавдынъ соравы да абайды бек тынышсызландырады.
Абырайлы ясуьйкенимиз тек ногай аьдетлерин сахый тутып калмай, элли йылдан артык «Ногай давысы» газетасын яздырып келеди. Сондай абай газетады басыннан алып сонъына дейим окыйды. Оьз билимлери мен йиенлери мен, немерелери мен толы боьлиседи, оларды да халкымыздынъ ийги аьдетлерине уьйретеди. «Аьперим», – деймиз биз Лидия Эреджеп кызына.
Лидия-абай ян косагы ман бирге аьел туьзип коьп йыллардынъ бойында яшаган. Шынтысы ман да аьел тандырынынъ йылувлыгын саклап, билген аьдем. Сол кадер йыллардынъ ишинде бурынгы ногай аьдетин сахый саклап кыскаяклы кайнатасы ман соьйлемеген.
– Оьзимди билгенли коьп йыллар ногай газетасына язылып келемен. Газетадынъ аьр номерин шыдамсыз саклап тураман. Ногайда айтканлай, газета да бар, яным да бар, – деп боьлисти Лидия Найманова (Джемакулова).
Коьпйыллык намыслы куллыгы уьшин ясуьйкен ердесимиз коьплеген оькиметлик савгалар ман, Сый грамоталар ман, Разылык хатлар ман белгиленген. Оьзи де ис ветераны болады. Лидия-абай аьли де, Аллага шуькир, кайратлыгын йоймайды. Ол азбарында тавыклар асырайды, емис тереклер оьстиреди, йиенлерди тербиялавда ярдамласады. Буьгуьнлерде бавырмалы Лидия-абайдынъ куьези – бес йиенлери эм бес немерелери. Биз Лидия Эреджеп кызына узак оьмирди, берк ден савлыкты, мол наьсипти йораймыз.
А. Аждаутов.
Суьвретте: Л. Найманова (Джемакулова).
(Суьврет аьел альбомыннан алынган).