Куьнделикте – ногай тил маьселеси ___________
Бу куьнлерде ногай тилди саклав маьселеси айлак оьткир болып турады. Тиллердинъ доьнуьвининъ аьлиги шугыллыгына коьре, бир-эки несиллердинъ арасында ногай тил йойылатаган тиллердинъ сырасына киреди. Тувган тил аьелден кетеди.
Бу куллыктынъ мырады – глобализация эм тиллердинъ айырымланув аьллеринде тувган тилди саклавга амал беретаган негизли себеплерди ашып белгилев.
Аьел
Аьел — тилди толы кулланувдынъ бас тиреви болады. Буьгуьнлерде биз балалар бавындагы эм мектебте кишкей классларда окыйтаган балалар бир-бириси мен орыс тилинде соьйлейтаганын коьремиз. Ата-аналар, атайлар эм тетейлер уьйде тувган тилди кулланаяктынъ орынына балалары ман соьйлегенде оьзлери баска тилге коьшедилер. Бу маьселе коьпте коьлем хасиетли болган.
Эгер биз буьгуьнги несилди ногай тилде соьйлеп уьйретпесек, олардынъ балалары уьшин ногай тил архаика болаяк, тувган тили деп олар оьзлери соьйлейтаган тилди санаяклар. Тувган тилди шетке тайдырув йосык кебинде озгарылады. Балалары ман тувган тилинде соьйлемеге суьйген ата-аналар, бириншилер ягыннан карсылыкка эм анълавсызлыкка йолыгады.
Мысалы, сондай ата-аналардынъ бириси Аскер Таушев каарланып айтканлай, олардынъ аьелинде баьри де тувган тилде соьйлегенге карамай, кызы орыс эм ногай тилди араластырып соьйлейди, неге десе саьбийлер арасында катнасувдынъ коьп заманы балалар бавына келеди эм онда балалар орыс тилинде соьйлейдилер. Сондай ок аьл кишкей классларда. Балалар тегис эм бир миллетли ногай арада яшайтаганына карамай, сондай аьлге келемиз.
Ногайлар арасында яшамайтаган балалар ман аьл оннан да осал. Ногайлардынъ куллык излеп баска якларга кетуьви бу маьселеге оьз белгисин салады, неге десе иммиграцияда оьзлерининъ тувган ягы ман шарт кебинде байлы балалар яшайдылар. Уьйкен болганда олар уьйлерине кайтаяк па-кайтпаяк па экени белгисиз.
Баска тилде соьйлейтаган миллетлер арасында да аьелде уьстинликли кепте тилди саклав мысаллары бар. Мурат Кошекбаевтинъ аьели Норильскке коьпте коьшкен эм онда 10 йылга ювык заман яшайды. Ама школада оьз миллетли балалар йок болса да, олардынъ балалары тувган тилин мутпаганлар эм парахат соьйлейдилер. Баьри куллык та ата-аналарда, олар оьз аьеллеринде балалары тувган тилинде соьйлегенди каты талаплайдылар эм уьйде тувдыкларына баска тилде соьйлемеге ызын бермейдилер.
Баска мысал, Дагестан Республикасынынъ Кизляр районынынъ Огузер авылыннан Рашид Суюнчалидинъ аьели. Огузер ногай авыл, ама аьли онда бир неше миллетлер яшайдылар. Рашид оьзи мектебте ногай тилин окытады. Эм ол кеспили кепте оьзининъ балаларына ногай тилин уьйретеди. Заман-заманы ман олар ногай тилинде оьленлердинъ эм айванлардынъ атларын кайтаралайдылар. Эгер хабарласкан аьсерде балалар тиллерди араластырсалар, атасы олардынъ соьзине маьне бермейди, тынъламайды эм олар тувган тилине коьшкенди талаплайды. Бу зат аьелде тувган тилди эмлев болады: балалар аьелдинъ тысында орысша соьйлеп, уьйде ногайша катнайдылар.
Балалар белгили ясына дейим баска тилде соьйлемейтаган мысаллар бар. Айтпага, Австриядагы ногай диаспора. Темирбек Отевалиев Австрияда яшайтаган ногай Абдулатиф Чивчи мен катнасатаган эди. Абдулатифтинъ айтувына коьре, олар балалары ман балалар бавына юретаган ясыннан алып тек тувган тилде соьйлейдилер, мектебке бармага заман якынлаганда немец тилинде соьйлеп баслайдылар. Сол затты олар биле коьрип этедилер, неге десе бала ногай тилди негизли этип уьйренгенин эм тек сол тил, баска тувыл, балага тувган тил болганын талаплайдылар. Аьелде тувган тилди саклавдынъ сондай кеплери орын табадылар, эгер ата-аналар тувдыкларыннан сол затты тийисли кепте талапласалар. Тек, оькинишке, сондай мысаллар аз.
Тувган тил тек бир-бириси мен катнасув, хабарласув тили болмай, эртегилердинъ, йырлардынъ тили болмага тийисли. Бала оьзининъ тилин суьймеге керек, сол суьйимди армаган оьз балаларына еткеруьв уьшин. Бизде ярты аьл болады. Биз оьз балаларымыздынъ ногай тилде катнасканын суьемиз, ама сонынъ уьшин аьллер туьзбеймиз. Тувган тилде балаларга эртегилер окымаймыз, ногай баьтирлер акында бурынгы йырларды йырламаймыз, халктынъ тарихи, аьдетлери акында хабарламаймыз. Бу борыш тек ата-аналардыкы тувыл, тувган-кардашлардынъ, окытувшылардынъ, баладынъ тоьгерегиндегилердинъ баьрининъ де борышы.
Шаир Мурат Авезов нагашакасы ога ногай баьтирлер акында хабарлайтаганын айткан эди. Тарих илмилерининъ кандидаты Даниял Кидирниязов мектебте «Слово о полку Игореве» окыган заманда Игорь князь оьзининъ аьскери мен половцыларды урганда яны авырыйтаганын эм половцылар енъгенде суьйинетаганын эскереди.
Тарих илмилерининъ кандидаты Ахмет Ярлыкаповтынъ тарихши болып кепленуьвине Балбек Кельдасов уьйкен себеп эткен. Белсеншилер эм ногай тарихин тергейтаганлар авыр аьлде болганда, А.Ярлыкаповтынъ айтувына коьре, Б.Кельдасов класс кабинетининъ эсигин киртлеп, бир затка да карамай, балаларга ногайлардынъ тарихи акында хабарлаган.
Бальбек-агайдынъ кишкей увылы Тимур эскергенлей, балалар бавында онынъ туьркиминде савлай орыс тилинде соьйлейтаган тенълер эди. Сонынъ уьшин де ол орыс тилин ийги билип, уьйде де сол тилде соьйлеп баслайды. Бир куьн уьйдегилер орыс тилин билмегендей болып, ога керегин ногай тилинде айттырып баслайдылар эм ол тувган тилин кайтадан уьйренмеге амалсыз болады. Йыллар озган сонъ ога анълатадылар, Бальбек-агай соьйтип оны ногай тилин уьйретеек болып, уьйдегилерге оны ман орысша соьйлемеге койдырганын.
Фольклор йыйнавшы Тахир Акманбетов 12 ясыннан алып ногай поэзиясы, тарихи, маданияты акында язылган макалаларды кесип алып йыйнап баслайды.
Ногай белсеншилерининъ бириси Ренат Аксиев айтканлай, тетеси ога кобан ногайлардынъ арасындагы баьтирлердинъ эм мырзалардынъ акында хабарлайтаган болган.
Тилди саклавга аьелде тилдинъ туткан орыны уьйкен себеп этеди. Мунда тилдинъ практикалык ягы тувыл, онынъ иштелиги — фольклор, соьз байлыгы, йырлар маьнели. Оьз кезегинде сол ногайлардынъ миллет баскалыгы таянып туратаган уьш тиревдинъ бириси болады. Сонынъ акында маьнели этип Ногай патшалыгынынъ негизин салган Эдиге айткан: «Элде, тилде, динде – бирлик!»
ЭМИР ОТЕВАЛИЕВ.
(Ызы болаяк).
