Ногай халктынъ алтын фонды___________________

Йолмамбет Асанали улы Агаспаров тек бир Терекли-Мектеб авылымыздынъ тувыл, сав Ногай районымыздынъ, буьгуьнлерде ер-ерге шашыраган халкымыздынъ сыйлы ясуьйкенлерининъ бириси болады. Ол Ногай шоьллигинде эски мен янъы дуныядынъ, эки яшавдынъ авысатаган, тамырыннан туьрленетаган коьпиринде тувып, уьйкен эм узын йолды оьткен (янъыларда тувганлы 90 ясын белгиледи). Сол болган ислер, туьрленислер, аьлиги замандагы бир неше маьнели маьселелер акында газетамыздынъ оьз хабаршысы оны ман йолыгысып хабарласкан.

– Йолмамбет Асанали улы, Сиз – бизим Ногай районымыз бан яслы ясуьйкенимиз, сав бир оьмирге ювык яшав эм ис йолды оьткен аьдем. Сизинъ яшавынъыз – ол районымыздынъ тарихи, бизим атай-тетейлеримиздинъ, ата-аналарымыздынъ салган кыйыны, коьрген ызасы, алган билими, курган курылыслары. Сол йыллардынъ бийиклигиннен эндигиси кери бурылып караганда, халкымыздынъ яшавындагы танымастай туьрленислер, ислер, етимислер эм етиспевликлер акында не зат айтпага боласыз? Не затларга етистик, не затларымызды йойдык?

– Октябрь революциясынынъ алавы кубыла регионларга аьсеринде етеалмады. Бизим Динуьв авылымызда колхоз 1935-нши йыл курылды. Караногай районымыз да 1928-нши йылдынъ 22-нши караша айында басында кантон кебинде ДАССР Орталык толтырувшы комитетининъ токтасы ман курылган. 1929-ншы йылдынъ 3-нши тамбыз айында кантон район деп аталган. 1929-ншы йылдынъ шилле айында район ВКП(б) партия ячейкасы туьзиледи. Районнынъ 1-нши партия конференциясында ВКП(б) район комитетининъ 1-нши секретари этип 28 ясындагы Аджигайтар Самедин улы Кадыловты айырадылар. Ол оьз заманынынъ билимли эм бийик маданияты болган аьдем эди. Ис бажарымлы Аджигайтардынъ юриси-турысы халкка да коьринип баслайды. Аджигайтар ислеген йылларда каранъалыкта тапталып калган халк коьз алдында туьрленип баслаган. Халк ойы, мырады, савлай ишки дуныясы ман янъы оькиметке ынанып баслаган заманлар эди. Айлак та бек халкка эски аьдетлер мен юритилетаган куьрес яраган. Бизим авылга район орталыгыннан келген аьким «Кызыл байрак» газетасында «Калымнынъ баасы 10000 маьнет» деген макалады окып, авыл аьдемлерин йыйып маслагат эткени эсимде калган.
Соьйтип, 1941-нши йылдынъ басына, Уллы Аталык согысы алдында «Кызыл байрак» газетасынынъ 1941-нши йылдынъ 22-нши курал айында шыккан номеринде Караногай районында колхозлар саны 29 деп билдирилген. Баьриси сол куьнге район еринде 128 мынъ койлар, сонынъ ишинде – 60100 ана койлар, 8360 тувар, солардынъ ишинде 2850-си – савылатаган сыйырлар, 5100 атлар, 18320 куслар, солай ок солардынъ ишинде 17920 тавыклар, 200 казлар, сонынъ да кырыннан 1200 коькислер барлыгы белгиленген. Ол аз етимис тувыл эди. Давдынъ басланувы ман баьри ниетлер, ойлар, планлар асты-уьстине тоьнътерилди…

1941-нши йылдынъ 11-нши кырк кийик айы. Янъы курылган Сары-Сув авылы (1936-40-ншы йылларда), фронтка бараятканлардынъ йыйылма пункты. Бастан аяк ушына дейим кара кийинген суслы шырайлы бир куртка, аса таягына таянып, юрек йоравларын айтады. «Ай, меним балаларым, балаларымнынъ балалары! Карашынъыз тоьгерегинъизге, коьресиз бе кызыл каба ябылган ыспайы уьйлерди, нар камыстай туьп-туьз орамларды. Кайсы атамыз туьсинде сама коьрген мундай яхшылыкты? Кайсымыз неше маьнет акша тоьледик экен-ав? Мен айтаман, бизге оькимет сондай курылыслар уьшин бир апас та тоьлетпеген. О-о-о, яраткан сыйлы Аллам-ав, ким коьрген, бир бала аьвелде мектебке окувга бармаса, патшадынъ акыратаганын? Кырда мал багып юретаган балаларымызды йыйып, мектеблер, интернатлар курып окытадылар, ювынатаган уьйине дейим де бар.

Ол яман сакавлар (немецлер. – Ред.) бизди кайтарып телеме-тесик термеге киргизеек боладылар. Йыртынъыз оларды, аякларынъыз бан таптанъыз, билдиринъиз оьзлеринъиздинъ ким экенинъизди!..» – деген соьзлери буьгуьнге дейим кулагыма шалынадылар. Мине бу соьзлерден коьринип туры халкымыздынъ яшавында сол йылларда кайдай туьрленислер, ийгиликлер болганы. Сиз айтканлай, танымастай туьрленислер. Сол йыл мага 12 яс та толган йок эди. Мен ол анайды танымаганман, неге десе Сары-Сувга кызыл кум ишиндеги кыстырылып конган Сары-Сув авыл Советининъ 14 авыллары ман Бошан авыл Советининъ ети авыллары коьширилген эдилер.

– Оьз заманынъыздагы окытувшылык аьрекетинъиз эм буьгуьнги районымыз, республикамыз, элимиз оьлшеминдеги билимлендируьв тармагы акында ойынъыз калай? Ясларды дурыс тербиялаймыз ба?

– Совет Союзында баьри ягыннан да яшавда тергелген, каягыннан да ойланган билимлендируьв тармагы ислейтаган эди. Аьне сол тувыл ма Америка бизим билимлендируьв йосыкларымызды оьз мектеблеринде кулланмага суьйгенлери. Айлак та бек Совет Союзы космоска спутник йиберген сонъ, Америкадан тез-тез педагоглар делегациялары келип, бизим билимлендируьв йосыкларымызды оьз окув ошакларында кулланып басладылар. Аьне яракыл Гитлердинъ оьзи де давдынъ ызында: «Енъуьвди совет мектеби канагатлады», – деп айтпага амалсыз болган.

Аьлиги заманда газеталардан бизде орыс тилин эм адабиатын юритуьвши окытувшылардынъ 67 проценти Л.Н.Толстойдынъ «Война и мир» роман-эпопеясын окымаганлары акында билемиз. Мине кайдан шыгадылар Пушкиннинъ атын, «Ревизорды» ким язганын билмегенлер, Антон Чеховтынъ «Чайка» пьесасын окымаганлар! Сол ок заманда йылымыз куры тувыл, бир реформады баска бир реформа ман авыстырамыз.

Не телеканаллардан, журналлардан, газеталардан токтамай патриотлык тербиялав акында айтылады, хабарласувлар юритиледи. Сол ок заманда мектеб окув программаларыннан А.Фадеевтинъ «Молодая гвардия», Н.Островскийдинъ «Как закалялась сталь», Б.Полевойдынъ «Повесть о настоящем человеке» китаплери тайдырылган. Бу ерде мен 1944-нши йылдынъ увыт айында СССР Язувшылар союзынынъ пленумында поэт Николай Тихонов: «Бизим аьскершилерде «Как закалялась сталь» китаби тап Евангелие китабине тенъ болды… Соны баьри роталарда эм батальонларда окыганлар эм окыйдылар», – дегенин эскергим келеди.

…1946-ншы йыл, аьли эсимде калмаган, бир колхоздынъ аслык ындырында 6 кап бийдай калады экен. Колхоз правлениеси баьрисин де окытувшыларга бермеге деп карар алады. Сонда белгили биревдинъ: «Класста окытувшы котлета акында ойлайтаган болса, ол окытувшы тувыл», – деп айтканын эситкенмен. Сондайлар буьгуьнги окытувшылар арасында да бар. Олар кетедилер. Аьлиги мектеблерде ислейтаганлардынъ арасында куллыксыз юрген агрономды да, инженерди де табарсынъ. Мине буьгуьн телевизордан Красноярскте 187 окытувшы етиспейди деп билдируьв эттилер. Элимиз бойынша нешаклы етиспейди экен? Ал эндиги, кайдай тербия акында айтпага болаякпыз?..

– Йолмамбет Асанали улы, Сиз оьз заманынъызда бек талаплы эм айтылган лектор болгансыз. Дурыс, ол замандагы лекциялардынъ темалары социализм идеологиясына таянганлар, тек аьли элимизде баска идеология, баска баалыклар, ойлар, ниетлер. Буьгуьнлерде районда бир лектор да калмаган… Лектор иси аьлиги заманда ямагатка керекли ме, Сиз кайтип ойлайсыз?

– Меним ойым ман, лекция аркасы ман пропаганда куллыкты аягына тургызбага керекпиз. Бизим бай тарихимиз бар. Биз тувыл, бизим тарихимиз акында баска миллетлер де айтадылар. Эгер район бойынша ортак бир билимлендируьв куьни беркитилсе, тематикалы план салып, бирер темаларга текстлер аьзирлемеге боламыз. Аллага шуькир, керекли китаплер бар аьли. Аьдемлер йыйылган ерде халкымыздынъ бай тарихи, маданияты, аьдетлери акында соьз юритилсе, баьриси де тып-тынык болып тынълайды. Тек ясларга тувыл, заьлим ясындагы эсейгенлерге де пайдалы деп ойлайман сондай темаларга лекцияларды. Мине кайда билимлендируьв, тербиялав куллыгы. Ямагатымызга билим, тербия аьр заман да керекли. Коьбиси аьдет йорыкларымызды, халкымыздынъ бай тарихин, оьз заманларында йигерли куьшли аьдемлерди, маданиятымызды, адабиатымызды билмейди.

– Тилимиз бен бирге юзйыллык ата аьдетлеримизди де йоямыз. Меним ойыма коьре, бу эки маьселе де бир-бириси мен бек тар тамырласканлар. Тилин йойган аьдетин кайтип сакламага болар, аьдетин йойган – тилин? Аьли бизде коьп туьрли тематикалы конкурслар, фестивальлер, байрамлар озгарыладылар. Тек солардынъ бириси де ата аьдетлеримизди уьйренуьвге, соларды таралтувга онъламайды. Аьдет тутув, менимше, фестивальден басланмайды, ол аьдемнинъ уясы – уьйден, аьдем тоьгерегин бийлеген затлардан (орамнан, авыл-элден) басланады. Дурыс, бизде аьдет тутып билетаганлар да бар. Билмейтаганлар да аз тувыл. Бу маьселеди калай шешпеге керек?

– Бир кере мен оьзим мен катнаскан бир йолдасыма барган эдим. Излегеним уьйде йок экен. Болса да азбар ишинде куллык этип турган яс хош келдисин айтып, эл аьдети мен мени сыйлап уьйге киргизди. Тактаметке ястык салып: «Тыншайынъыз, атай», – деп шыгып кетти. Коьзиме китаплер туьзилген кишкей этажерка илинди. Китаплер арасында Сраждин Батыровтынъ «Ай, Айданак», Соьйин Капаевтинъ «Ногайдынъ уьйи», «Ювсан», Фазиль Абдулжалиловтынъ «Асантай», «Куба шанъ», Борис Полевойдынъ «Повесть о настоящем человеке» эм сондай баскалары бар эдилер.

Кесек заманнан яс келип мени шай ишпеге шакырды. Уьйден шыгаятып, босагадагы меним аяк кийимлеримди онълап салды. Соьйтип казан уьйдинъ эсигин де ашып, мени киргизди. Бу ерде ол оьзининъ ток экенин де билдирмей, мени мен шай ишти. Мага парахат шай ишпеге амал берди. Тек соннан сонъ аягын кайтарды. Бу ерде кишкей заманымда уьйкен атамнынъ айтатаганы тынък деп эсиме туьсти. «Аьр заманда да мисапир мен аска олтырганда, ога парахат ашамага койынъыз, ток болсанъыз да уьндеменъиз, билдирменъиз», – дейтаган эди ол.

Эндиги аьдетимизге келиспейтаган бир мысал келтирейим. Бизим бир ювык танысымыз уьй кирди деп эситип, хайырлы болсын айтпага деп бардык. Биз келгенде, эл аьдетине коьре уьй иелери ас-сув туьзип, яхшылыктынъ каьрин коьрип туры эдилер. Сол ерде яхшылыкка келгенлердинъ биреви «шарп-шурп» этип ашап баслады. Янында олтырган йолдасы ога сыбырдап: «Кой, селекеге калмайык», – дегенине ол: «А я жрать хочу», – демес пе сага! Ол заьлим ясындагы аьел курган аьдем эди. Ал эндиги, ойлап каранъыз, оннан тувган балалар не коьрим коьрееклер, олар не болаяклар? Не болсын, уясында не коьрсе, оьскенде соны этееклер. Бу эки мысалга коьре, кайсы аьелде тил де, аьдет те сакланмага болады? Мага коьре анъламлы.

Сиз: «Бу маьселеди калай шешпеге керек?» – деп сорайсыз. Сизинъ соравынъызга мен аьп-аьзир явап, рецепт берип болмайман. Болса да оьз ойымды айтайым. Биз кайсымыз да оьз юрек авырувымыз акында «Шоьл тавысы» газетамызга язамыз. Окыганлар окыйдылар, макул боладылар, ама коьбимиз окымаймыз. Оьзек те, бу ерде аьел ишиндеги етиспевликлер де бир ягыннан бизди кемире бередилер. Айтаягым, халктынъ ишине кируьв керек, халктынъ ишки сезимлерин козгамага тарык, аьр аьдемнинъ халкы алдында яваплылыгын анълатув керек. Сол затларды яшавга шыгарув уьшин район бойынша айда бир куьнди «Билимлендируьв куьни» деп беркитпеге тарык болады. Аьр айдынъ белгили бир куьни бу соравга багысланса, бек ийги болар эди. Мага коьре, аьр бир авыл ман бир аьдем куллык юритсе, яхшы болаяк. Ол заманда беркитилген аьдемнинъ оьз авылы уьшин яваплылыгы да сезилер. Сол куьн баьриси де, сонынъ санында авыл, район депутатлары да оьз йолыгысларын тил эм аьдет маьселелерине багысламага керек. Мектеблер де сол куьн класс тысындагы саьатлерин бу темага багысласынлар.

Мине, маьселеди шешуьвдинъ, менимше, бир йолы. Элбетте, баска йоллар да бар, соларды да ойласув керек болар деп ойлайман.

Хабарласувды М-А.Ханов юриткен.