Ата-аналар ман балалардынъ катнаслары, оны анълав айлак кыйын. Аьелде анъламлык йок болганын тек урсыстынъ катнасувшылары биледилер, биз, тоьгеректегилер, сол себеплерди тек ойлап шыгармага боламыз. Эки несилдинъ арасында болатаган анъламсызлыктынъ себеплери аз тувыл, олардынъ яшавга карасы туьрли болады. Биз, уьйкенлер, анълав керекпиз – яс несилдинъ яшавга оьз карасы, оьз ойы бар, сога коьре тербиялавды биз дурыс этип туьзбеге керекпиз. Баскалай, балалар оьскенде ок, бизим тербиялав сонда ок йок болады. Баладынъ касиетлери, келеекте кайдай инсан болаягы уьйкенлердинъ тербиялавына бойсынады.
Саьбий тувганда ок, биз оны йылувлыкка ораймыз, бизим эсимиз тек ога каратылган, оны ашатамыз, кийиндиремиз, эм кашан да, тербиялаймыз. Тербиялав дегеним, ол – коьплеген йыллардан бери йыйналган яшав сулыбын оларга коьширемиз. Сол коьшируьвдинъ коьп йосыклары бар.
Антуан де Сент-Экзюпери айткан: «Биз баьримиз де асылы ман балалыктан». Сога коьре, биз бала заманнан эсимизде калган суьйинишлер, оьпкелевлер, янымыздынъ кыйналувы яшав бойынша бизим басымызда калады.
Белгили окытувшы А.Мака-ренко ата-аналар эм балалар арасында бир-бирисине сенимлик болмага керек деп айткан. Болады сондай заманлар, биз балады айлак куьшли тергеймиз, кайда бардынъ, кимди коьрдинъ, оны ман не зат акында соьйлединъ. Бу соравларды биз ийги ниет пен берермиз саьбийге, ама ога эркинликтинъ тийисли оьлшемин бермеймиз. Баламыздынъ дуныясы бизим колымызда, бир-бир заманларда, соны анъламай, биз онынъ балалыгын тартып аламыз. Баладынъ кызыксынувларына, оьз ойларына маьне бермейтаган ата-аналар онынъ менлигининъ оьрленуьвине буршав бередилер. Уьйден шыгып кеткен сонъ, онынъ касиетлери туьрленмеге де болады, ама сондай зат болмай да калады.
Ата-аналар оьз ойларын, ниетлерин яшавга шыгаралмай калып, сол ниетлерин саьбийлерине куьштен тыкпага суьедилер. Олар ойламайдылар, баладынъ аваслыгы бар ма сол затка, йок па, оларга тек оьз кызыксынувлары маьнели болады. Бар сондай аналар, аьли де тувмаган баласы акында булай айтадылар: «Меним балам врач болаяк, юрист болаяк». Сондай тербиялав да дурыс тувыл, биз балага оьз яшавын, бактысын бардырмага ыхтыяр бермеге керекпиз.
Бар сондай ата-аналар, олар баласына йылувлык, суьйим береектинъ орынына, оларды баьри затка да куьналеп турадылар. Бала оьзин керек тувыл деп санайды. Сондай балалар оьскенде, ата-анасыннан кетедилер, биревлери суьйимсиз оьткен балалык уьшин оьш алмага суьедилер. Юрегинде куьннен-куьнге оьсип турган куьналевлер, оьпкелевлер келеекте ога ата-анасына яман этип карамага демевлик этеди.
Насихатшылык та тербиялавдынъ бир кеби болады. Эгер биз куьн сайын баламыздынъ яшавына катнасып турсак, оьз тергевимиздинъ оьлшемин билсек эм тутсак, баламыз да бизим яшавымызда катнасар. Ол бизим суьйинишимизди де, кайгымызды да боьлисер, картлыгымыз келгенде, бизге ийги соьзин де, бир аяк сувын да берер. Бу аьел катнаслары акында специалистлер соьйтип айтадылар. Яшавдан алган мысаллар, яшавдан алган аьеллер. Болса да, аьр бир аьел туьрли болады, сога коьре катнаслар да – баска. Аьлиги заманда биз балаларды куьшли тергеймиз, эртенъликте мектеб-лердинъ яны балаларга тувыл, автокоьликлерге толы болады. Аьр бир уьйде эки автокоьлик, биреви мен уьйдинъ иеси иске барады, баскасы ман ана балаларды мектеблерге, балалар бавына элтейди. Неше кере де синълилериме де, келинлериме де занъ соккан заманда, «не этеятырсынъ?» деген соравыма «бала ман дерис этеятырман» деген явапты аламан. Сол затка да уьйрендик.
Мен оьз балалыгымды эсиме аламан, бизди бирев де карамайтаган эди, ата-аналар сав куьн куллыкта, оьзимиз дерислерди де эткенмиз, ойнап та юргенмиз. Оьзим де бала кишкей окувын осаллатса, «окувын тергесеньиз» деп айтаман. Сонъ ойлайман, бизим окувды ким тергеген экен деп. Сол заманда «бесевлер» де алатаган эдик, уьйде олтырып, художестволык китаплер де окыйтаган эдик. Кыс заманда уьйдинъ янындагы коьлге барып, тайысамыз, ойылган буздынъ сувык сувына туьсип, уьйге ювырып келемиз, баска кийим кийип, тагы да кетемиз бузга. Сондай болып биз оьстик.
Аьлиги балалар соьз коьтермейдилер. Сол затка биз оьзимиз куьнали. Биз оларга биревди де соьйлеттирмеймиз, балалар бавында тербиялавшылар, мектеблерде окытувшылар айтып карасыншы бир соьз, савлай аьелимиз бен кетемиз туьзилип. Кимнинъ йигери баткан экен меним балама соьз айтпага?!
Соьйтип юрегин коьтеремиз, сонъында оьзимиз акырсак, олар уьйден де кашадылар, оьзлерининъ яшавын да кыскартадылар.
Бизди окытувшылар акырув тувыл, туьймишлеп те алатаган эдилер. Ол да аз болса, ата-аналар келип, аркасына бир-эки кере туьйип, акырып-бакырып кететаган эдилер. Мен, уьйде энъ де кишкей бала, эркинлик пен оьссем де, анамнан арада бир таяк ашайтаган эдим. Соьйтип, анамыздан коркатаган эдик. Эсимде, анам юн ийиретаган уршыкты сындырып, мен аькетип тыккан эдим, анам коьп заман изледи, сонъында меним коршалавшым аданасым Руслан ман бирге анама не болганын айттык. Биз де ланъкалайтаган эдик, ата-анамыз, окытувшыларымыз акырган заманлар да болган, ама уьйден кашып кетпеге, оьзимизди оьлтирмеге эсимизге де келмеген.
Аьлиги заманда яс аьеллер айырылганына сейирсинемиз. Сол да оьзимиздинъ куьнамиз. Алдынгы заманда аналар «бардынъыз ба эрге, яшанъыз, сизди зордан бирев де оларга элтеп бермеген» дейтаган эдилер. Мен де синълилериме, байларын бираз яманламага суьйсе, солай айтаман. «Уьйге келип, сондай пайдасыз хабарлар соьйлеменъиз» деп акыраман.
Ушыны ман да солай ша. Ким оларга коьрсеткен «анавга бар, мунавга бар» деп. «Оьзи суьринген, йыламас» деген соьз бар ногайда. Аьел курган сонъ, яшав керек. Баьри аналар да соьйтип айтпага керек кызларына. Бар аналар, «меним кызыма соьйлеменъиз» деп те айтадылар кайын юртына. Мине соьйтип бузылады аьеллер. Бир дурыс тувыл ерин коьрсетсенъ, келинлер шыдамайдылар. Оларга да шыдамлык керек, дурыс, янъы ерге кирип калмага кыйынлы, болса да яшап турган ян йолдасынъ, саьбийлеринъ уьшин коьп затларга коьнмеге туьседи. Мен келин мен кайнана катнасларына да коьшип кеттим. Мен ойлайман, сол катнаслар ийги болсын деп баслап аьелде аьллерди туьзетпеге керекли.
Балаларымызды айлак аяймыз, кашан да, бавырымызда оьскен саьбийлеримизди кайтип аявламайык, болса да, биз оларды бу яшавда ашшы да, таьтли де, енъил де, авыр да, суьйиниш те, кайгы да болады деп уьйретпеге керекпиз. Сол заманда бизим тербиялав оьзининъ ийги сырагыларын берер. Окытувшылар да акырмага да болады, олар да кырдан келмеген билимлендируьв ошакларына, бир неше йыллар окып, билим алганлар, балалар психологиясын да, ишки дуныясын да анълап боладылар. Мен айтпайман, олар ман косылып, балаларымызды тоьбелейик, акырайык деп. Йок. Олар ман бирге маьселелер бар болса, соларды шешуьв йолларын излестирип, тербиялавдынъ бир йосыгын, ийги амалларын тутайык. Сол заманда саьбийлеримиз яшавдынъ кыйынлыкларын енъил оьтип, ийги аьдемлер болып оьсерлер.
Орыс окытувшы, язувшы, Россияда илми педагогикасынынъ негизин салувшы Константин Ушинский айткан: «Эгер педагогика аьдемди ян-яктан тербияламага суьйсе, оны баьри яктан да билмеге шалысув керек». Саьбийлеримиздинъ кызыксынувлары ман биз де кызыксынмага шалысып, оларды бу яшавда шынты аьдем этип тербияламага ымтылайык деп кайбир ата-анады шакыраман.
Г.Бекмуратова.
