Биз тувган тилимиздинъ йойылувы, балаларымыз ана тилинде соьйлемейтаганы акында бирерде навасызланып соьз коьтеремиз. Соны ман бирге боьтен де сол ок балалар, яслар арасында аьдетлерди тутув, тербия ягыннан маьселелер де барлыгын эслемей калмаймыз.

Ол не мен байланыслы десек, тувган тилимиз тек бизим миллет менталитетимиз, билимимиз болып калмай, солай ок тарихимиз, маданиятымыз, юзлеген йыллар бойында кепленген аьдетлеримиз эм педагогикамыз болып калады.
Коьбисинше район орталыгынынъ Карл Маркс атындагы орамындагы аллея ман юрсенъ, тувра уьстинъе карап элесленип, ойнап-куьлип юрген ясларды, балаларды коьресинъ. Оларга иркилип соьз айтпасанъ, бирерде таптап та кетееклер экен деп те ойлайсынъ. Тап сондай суьвретлерди паркка киретаган, шыгатаган капылар янында да коьрмеге боламыз. Олар сондай аьллерде аллея ман юрип бараяткан уьйкенлерди эслемегендей боладылар. Тамашасы сол, уьйкенлердинъ хыйлысы оларга соьз айтпай озатаганы.
Йок, яслардынъ ойнап-куьлип юргени бек яхшы, яслык онсыз болама? Тек сол ок заманда халкымыздынъ асыл аьдетлерин тутпаганын, соларды бузганларын эслегенде, юрек авырымай да болмайды.
Бу затларды коьргенде, эсиме совет йылларында оьткен балалыгымыз эм яслыгымыз туьседи. Уьйлерде, мектеблерде, орамларда, кайсы ерде де бизди тербиялавшылар, онъ йолга салувшылар, аз десенъиз, оьзлери бизге коьрим коьрсетуьвшилер табылганлар. Мектебте октябренок, пионер, сонъ комсомол сыраларына туьсуьвимиз, менимше, бизге яманлыкка коьре, коьп ийги эм пайдалы затлар бергенлер. Биз сол затты коьрген эм басларымыздан кеширген аьдемлер. Эсимде, биз 1-нши класста октябренок болганда, классымызга пионерлер болган вожатыйлар келгени эм: «Сиз китапханага язылгансыз ба?» – деп сораганлары.
Сол йылларда «Китап – билимлер булагы», «Китап – энъ де ийги савга» деген эм баска коьп каьмбил аьдемлердинъ китап окув, билим алув акында язганлары ер-ерде илинип коьзге коьринип туратаган эдилер. Солардынъ орынын эндигиси туьрли туькенлер атлары, рекламалар язувлары авыстырган. Буьгуьнлерде орамга колынъа китап ыслап шыгув бир аькис истей болып коьринеди. Бизим заманларда, керисинше, колга китап алып юруьв аьдемди ыспайлайтаган эди тувыл ма?
Соьзимди не уьшин китап окувга аькеткеним, неге десе соны ман аьдемнинъ тек билимленуьви тувыл, кайдай аьдем болып оьсуьви эм тербияланувы байланыслы. (Элбетте, тек куры детективли китаплер окув акында соьз бу ерде юритилмейди). Тап сондай ойымды кино акында да айтпага боламан. Кино карав, кинога барув бизим бала шагымызда ол оьз алдына бир айырым байрамдай эди. Акы неден керек, совет оькиметимиз балалар уьшин бек ийги фильмлер аьзирлеп шыгарган. Соларды каравга балалар сав орам ман йыйылып барганлар. Фильмлер бизди берк дослыкка, йигерликке, коьп яхшылыкка уьйреткенлер. Аьр бир мектеб таркавларында клубымызда аьр куьн эки кере балалар уьшин фильмлер коьрсетилген. Аьли де эсимде, биринши фильм куьндизги – 11 саьатте, экиншиси – 13 саьатте коьрсетилетаганы. Билет баасы – 5 каьпик. Кино коьрсетуьвши – Равхат Бекбулатов. Аьлиги заман бийиклигиннен караганда, ол кайдай аьруьв фильмлер коьрсеткен эди бизге сол 70-нши йылларда! Бирерде фильм энъ де кызыклы ерине еткенде, анъсыздан лента уьзилетаганы эсимде. Сол заман балалар сызгырып, кышкырып, аяклары ман полларды урып, залды бузып алгандай болатаганы…
Йылыскан йылы енъил булытлардай оьттилер сол заманлар. Аьли бирерде буьгуьнги балаларга айтсанъ, сол заман шагы эртегидегиндей де болып коьринеди. Не уьшин бизде «эки яшав» болды, неге элимиз соьйтип туьрленди, анълав кыйын. Элбетте, ол замандагы етиспевликлер, кемшиликлер тайып кеткенине суьйинмей де болмайсынъ, тек биз бир де бурынгымыздан, озган совет заманларыннан ийги затларды саклап болмадык. Ол да бизим ишки маданиятымыздынъ, тербиямыздынъ бир етиспевлиги. Эм сол затлар эндигиси бизим балаларымызда, олардынъ тербиясынынъ, нызамынынъ, билимининъ оьлшеминде «коьзге туьскен шоьптей» болып коьзимизге кадалады.
Дурыс, аьлиги балалар, яслар арасында аьдетлеримизди билетаганлар, соларды коьз алдымызда тутып коьрсететаганлар да бар. Бек ыспайлайды ол зат оларды! Яшавдан мысал, мен бирерде парктагы капылардан киреятканда яде шыгаятканда, карсы алдыма келген мектеб балалары иркилип токтап шыкпага амал бередилер. Шыкканымда ок та, баьриси де эки де коллары ман колымды аладылар. Аталарымыздынъ аьдети соьнмегенине, сол аьдет эндигиси балаларымызга коьшкенине суьйинесинъ. Сол балаларды, бир соьзсиз, уьйшилигинде, орамында ата-аналары, авылдаслары дурыс тербиялайтаганы коьзге илинмей болмайды. Йок, балалар бир затка да куьнали тувыл, куьнали биз, уьйкенлер, оьзимизге ата-аналарымыз, атай-тетейлеримиз берген педагогика асабалыгын аьвлетлеримизге калдырмайтаганымыз уьшин. Соьйтип, биз дуныяда энъ де маьнели асыл коьпирди сындырамыз: аталар эм балалар арасындагы арка байланысты.
Болса да балады аьдем этуьв тек атайлар ман тетейлердинъ, ата-аналардынъ кыйыны ман толы болмайды. Мунда маьнели орынды мектеб, класс, класс етекшиси, мектеб тысындагы амалламалар да бийлейдилер.
Москва педагогларынынъ бириси Виктория Самарина оьзининъ «Аьлиги замандагы яс-явкады эдаплык ягыннан тербиялавдынъ маьселелери» деген макаласында булай деп язады:
«Аьлиги замандагы Россиядагы балалар, оьспирлер эм яс-явкадынъ бирдей эдаплык етиспевликлери, солай ок тербиялав исининъ бир ок маьселелери бар. Саьбий аьли де аьелде болган заманында ата-анасынынъ, атай-тетейининъ эдаплык нормаларын тийисли йорыклар кимик оьзине синъдиреди эм соларга бойсынады, соларды тутады. Сонъында бара-бара телевидениединъ, кинематографтынъ, аьлиги замандагы музыкадынъ эм интернеттинъ аьллеринде бала, оьзи де билмей, бирер аьллерде эдапсызлыктынъ информационлык майданына коьшеди эм сол майдан оны аян ислерди этпеге аьзирлейди.
Аьлиги замандагы «кырыннан йылтыраган, ама ишиннен калтыраган» коьлем поп-культурадынъ келпетлери мен тербиялана берип, балалар яшав маьселелерин шешуьвди мойынларына арткан атай-тетейлерин, ата-аналарын модадан шыккан, кызыклы тувыл эм кайдай да бир ялкувлы аьдемлердей коьрип баслайдылар. Олардынъ коьзлеринде ата-анадынъ аьелде туткан «сыйы таяды».
Мине бу оравлыклардан босанув уьшин патшалык ата-аналарга ярдам этпеге борышлы: мектебке, ямагат телевидениеге эм миллет кино индустриясына тыйдажлыклары болган тербиялав аьрекетин кайтармага».
Мине не уьшин бирер балалардынъ коьзлеринде тувган ногай тили де модадан шыккан заттай болып коьринуьви. Эгер бизим орталык телевидение каналлары, Интернет балаларды тувган тиллерин уьйренуьв мен кызыксындырса, тувган тил мен байланыслы тувган уьйдинъ, ата юрттынъ, ата-анадынъ, куллыксуьерликтинъ, таза намыстынъ, алаллыктынъ идеалларын оьр коьтерсе, менимше, балалар эдаплыгынынъ, тербияланувынынъ коьп соравлары оьз-оьзиннен шешилип те калар эди. Соны ман бирге олардынъ тувган тилин уьйренуьвге суьйимлиги оьсеегине бир шек те йок.
М.юнусов.