Согыс балалары. Оларды айырым несил демеге болады, неге десе кавга олардынъ энъ де аьлемет шагын – балалыгын урлаган. Таза аспан астында узак язгы куьнлерде ойнаяктынъ орынына балалар уьйкенлер мен бирге ислегенлер, узын кыстынъ кешелеринде де уйкламай ярдамласканлар, энъ де авыры – саьбийлерге оьксизликтинъ де ашшылыгын татпага туьскен.
Бу куьнлерде, оькинишке, Ногай районында согыс ветеранлары калмады, сол кайгылы согыс йылларды коьзлери мен коьрген тек тыл куллыкшылары эм согыс балалары калган. Биз аьли тек олардынъ авызыннан сол йыллардынъ сувык хабарларын эситпеге боламыз.
Кумлы авылынынъ сыйлы ясуьйкени, ис ветераны Аминат Кожаева (Сидикова) Уллы Аталык согысы басланганда, 6 ясындагы бала болган. Сол узак йыллардагы эскеруьвлери мен ол боьлиседи:
«Дав йылларында биз, балалар уьйкенлер мен бирге ислейтаган эдик. Олар татавыллар казганлар, биз тары орыганмыз. Бир куьннинъ ишинде 250-270 орав этпеге керек эди, сонынъ уьшин каранъага дейим ислеймиз. Куьнде этилмеге тийисли оьлшемди толтырып уьлгирсек, бизге ашамага сары малай бередилер, толтырмасак – кара малай. Сога коьре баьри куьшти саламыз, айдынъ ярыгы ман уьйге кайтамыз.
Немецлер бизим авылга келгени де эсимде. Бир куьн бир неше бала болып бийик оьленге конган балшыбынларды ыслап, балын ашар ниет пен авылдан армаганн ерге бардык. Бирден басларына каскалар кийген, мотоцикллер мен биревлер авылга карап кеттилер, сонъында олар немецлер болганын билдик. Немецлер авылда коьп турмадылар. Кеткеннен сонъ хатынлар айтатаган эдилер: «Сыйыр савып турган мезгилде келип немецлер суьт тилегенлер, бермегенлердикин аягы ман тевип, шелеклерин тоьнътерип те кеткенлер».
Сол кыйынлы согыс йылларында меним атам ман анам мектебте каравшы болып ислегенлер. Мектебте ящиклер мен шыраклар сакланган. Немецлер мектебке аьри-бери оьзлерине яравлы зат алмага суьйип, келгенлер. Меним атам эсиктинъ алдында турып, эки колын яйып оларды ишине киргистпеген. Сонынъ акында атам биревге хабарлаганын оьзим эситкенмен. Авылымыз явдан босалган сонъ, сол шыраклар мектебте кулланылган.
Бек кыйынлы заманлар эди, бир увыс бийдай уьшин – тутнак. Аьдемлерге балалары уьшин не этпеге де туьскен. Меним бир кешегимди соьйтип 400 грамм бийдай уьшин бир кесек заманга Орыс уьйдеги тутнакка капаганлар. Балаларга кеште интернаттан 100 грамм кара оьтпек пен кишкей кесек пыслак беретаган эдилер. Соны оьзим ашамай, кешегиме элтегенмен. Мени милиционерлер тутнак ишине киргистпеек те болдылар, ама тилеп кирдим, ювыгымды коьрип, кешелеп авылга кайттым. Кешегиме меним атам оьзининъ сыйырын сатып, коьмек эткен. Атам бек языкшыл аьдем эди, колыннан келген коьмегин сол кыйын йылларда да тек ювыкларына тувыл, ят аьдемлерге де коьп эткен. Ол ашлыктан кырда йыгылып, ян берген аьдемлерди оьликке аькетип оьзи коьмген. Кепинди анам эски тастарларыннан тиккен. Соьйтип курав этип бир амал тапкан. Атам сол заманларда белгили молла болган.
Кыйын заман – ашамага да, киймеге де йок. Арпады кувырып, шай этемиз. Аркамызга салып, ак яде кара куврай аькелемиз, соны ягамыз. Кийим де кытлык. Ак боьз кумаштан бизге коьйлек тигедилер, соны ак этип киймес уьшин сарыга бояймыз. Онынъ уьшин бир оьсимликтинъ тамырын алып, кайнатып, тындырамыз.
Атам Муслим мен анам Юманбикединъ мага дейим 2 кеде эм 2 кызы болган, олар айлак кишкейлей дуныядан кешкенлер. Меннен сонъ синълим Мукминат тувган, Аллага шуькир экевимиз аман болдык.
Коьп кыйынлыклар коьрдик дав йыллар, тек биз коьргенди келеек несиллер коьрмесин. Озган авыр куьнлер, тагы кайтып болмасын».
Н.Эрежепова.
Суьвретте: А.Кожаева.
