Ногай шаир эм язувшы Магомет Кожаевтинъ «Бал татыган аьсерде» деген повестин баспалавды бардырамыз. Онынъ басы бизим газетадынъ 2013-14-нши, 2017-18-нши йылларда шыккан номерлеринде баспаланган. Бу йыл повесть Дагестан китап баспасында «Наьсип эрте туратаган эди» деп аталып, айырым китап болып шыгаяк.

Повесть-эссе (Экинши кесеги)

Бизим авылдынъ школасында спортка маьне баскалардан артык та, кем де берилмейтаган эди. Школадынъ азбарында волейбол, баскетбол ойнайтаган эдик, шабамыз, кыргыймыз, саьнесинде столда теннис бар. Тек футбол майданы авылдынъ ортасында эди. Сав районга, рес-публикага аты-даны шыккан спортсменлеримиз де бар эди. Айтпага, енъил атлетикадан Сейдахмет Аманов сав республикада куьшли спортсменлердинъ бириси эди. Зулимхан Ярлыкапов, Алибий Балкаев, биз бен бир класста окыйтаган Алимхан Сарсеев, Баймухамед Сангишиев футбол ийги ойнайтаган эдилер. Зулимханга ийги ойнаганы уьшин «Пеле» деп ат таккан эдилер. Бизим класста Яхъя Кудайбердиев эм мен шабувдан алды сырада эдик. Мен 100 эм 200 метрге шабувда районда биринши орынларды алатаган эдим. Меним усталыгымды армаган оьрлендируьв уьстинде, коьбисинше, физкультура окытувшысы, районда спорттынъ оьрленуьвине оьз заманында уьйкен уьлис коскан Зейнулла Менълигулов каьр шегетаган эди. Бизим класста окыйтаган Бейтулла окытувшымыз Зейнулла Магомедовичтинъ иниси эди.

Зейнулла Магомедович Менълигулов коьп йыллар узагында ДСО «Урожай» Ногай район боьлигин етекшиледи. Ол бизим Нариман авылына Олимпийский чемпион Загалав Абдулбековты Дагестаннынъ «Динамо» футбол командасы ман бирге конакка аькелип, Нариман авылдынъ футбол командасы ман йолдаслык йолыгыс озгарган. Оьзек те, сондай йолыгыс – тек авылдынъ тувыл, сав районнынъ яшавында да уьйкен оьзгерис. Ама сол заман Олимпийский чемпионга, «Динамо» футбол командасына хош келди айтпага район аькимлериннен бир ваькил де келмегени ногайлар маьнели ис алдында да бир-бирине увак айыпка енъ бердиретаганы акында аян шайытлайды.

Солай ок бизим класста окыйтаган Алимханнынъ агасы Арслан-Али Сарсеев (ога авылда баьри де Касав дейдилер) балалар арасында спортты кенъ таралтув уьшин коьп куьш салган аьдем. Онынъ уйгынлавы ман авылымыздынъ орамларынынъ йыйылма командалары туьзилип, футбол ярыслары озгарылатаган эдилер. Командалардынъ «Чайка», «Вымпел» деген атлары да эсимде. Бизим командамыздынъ аты «Ракета» эди. Арслан-Алидинъ балаларды спорт пан аьвликтируьвде, оларда спортка суьйим тувдырувда аьлемет таланты бар эди. Мени де шахмат ойынына бас деп ол уьйреткен. Буьгуьнлерде ойлап карайман, коьнъил берип этилген истинъ хайыры халкка тиймей калмайтаганын. Спорт энтузиастынынъ шалысувы ман сол йылларда неше балалар орамда кок басып юреектинъ орынына футбол ойнаганлар, заманларын савлыгына пайда ман озгарганлар. Арслан-Алидинъ аьрекетининъ тербиялав яктан да кайдай хайыры болганын баьринъиз де анълап турган боларсыз.

Авылымыздынъ атаклы спорт-сменлери деп гиревой спорт бойынша Дагестанда биринши орынларды алып, Москвада Россия чемпионатында ортакшылык эткен Шамиль Кусегеновты, Сафар-Али Сарсеевти атамага болады.

Буьгуьнлерде спорт ветеранларынынъ исин авыл мектебининъ физкультура окытувшысы Агабаьтир Эдильбаев тийисли дережеде бардырады. Ол алдынгы спортсменлердинъ асабалыгын сыйлап саклайды, ясларга янъы уьстинликлерге етиспеге себеп этеди. Онынъ тербияланувшылары ГТО бойынша Махачкалада Алтын медальлерге тийисли боладылар.

Арслан-Али эм Алимхан Сарсеевлердинъ атасы Сулеймен де, меним анам да буйрабас тамгадан эдилер: сол саялы ол мага нагаш болатаган эди. Сарсеевлердинъ буйрабас тамгадан экенин олардынъ карындаслары шайытлайтаган эдилер: баьрининъ де шашлары тап африканшылардыкындай буйра эдилер.

Сулеймен-нагашакайга авылда «напшы Сулеймен» дейтаган эдилер, неге десе ол эки ат егилген бришке мен эгин бригадаларга ягарлык тасыйтаган эди. Кыр куллыклардынъ кайнаган заманында, тракторлар токтавсыз ислеп турганда да ол 200 литрлик боькшелер мен ягарлык еткерип, техникадынъ иркилуьвсиз ислевин канагатлайтаган болган. Кыр ислери мен каьр шеккен бригадаларга бришке мен ягарлык тасув ол да сол йыллардынъ бир белгиси. Солай ок ол замангы тракторлардынъ кабиналарынынъ ишинде туншык, шанъ, аьлигидегиндей онъайлыклар яде кондиционер эсте-туьсте де йок. Сонда да санаторийлерге йол кагытлар парыз кебинде шанъ ман тыныс алып ислеген механизаторларга тувыл, исси куьннинъ, явын-шашымнынъ астында, аязда кой баккан малшыларга тувыл, салкын кабинетлерде олтырган партия аьрекетшилерине берилетаган эди.
Оннан баска болып, «напшы Сулеймен» бурынгы йырларды калай уста йырлайтаган эди. Тойларда, яхшылыкларда онынъ йырлавын йыйылганлар суьйип тынълайтаган болганлар.

Биз, балалар, уьйге бир кирип, бир шыгып юремиз, куллыктан арып келип, тыншайып турган нагашакайдынъ касыннан оьтемиз, шувлап ойнаймыз, ама ол меним эсимде дайым да мыйыгыннынъ астыннан куьлип, биз бен маскаралап хабарлап калган. Атанъыз куллыктан арып келген, ога тыншаймага буршав этпенъиз, – дейтаган эди Авархан-эней, бизим токтавсыз юрип турувымызды тыяяк болып.

Аьне яктан Сулеймен-нагашакайдынъ тавысы шыгатаган эди:

– Авархан, сен оларга кайтип акырмага боласынъ – олар да оьз куллыгында.

Биз 5-6-ншы классларда окыйтаган болсак ярайды, школага директор болып Бектемир Мурзаевич Мурзаев келди. Ол Уллы Аталык согысынынъ катнасувшысы, бойлы, шарклы, «спорт кевдели» ыспай, коьрнекли эр киси эди. Онынъ келуьви мен бизим школада спорт, туризм янланды деп айтпага болады.

Сол йылларда бизим школадынъ туьрли классларынынъ 30-40 окувшыларыннан туьзилген туьрким Москва калада болды. Сонда биз ярты куьн шеретте турып, мавзолейде Ленинди коьрдик, Третьяковский галереяда, баска музейлерде болдык. Бизим бас калада болувымыздынъ программасын ким туьзгенин билмеймен, буьгуьнги куьнлеримнинъ бийиклигиннен караганда, элбетте, соны, бизим ясымызга коьре, артык кызыклы этпеге болаягын анълайман. Сол куьнлерде мен Москвада биздей болып Сибирьден келген кеде мен таныстым эм дос- ластым. Онынъ тукымы Гриша Кочубей эди. Сол заман хат языспага бир-биримиздинъ адресин алмага биревмиздинъ де эсине келмеген.

Соннан бери коьп йыллар оьтсе де,
Кайсы ерлерде мен юрсем де,
Кайсы якларда болсам да,
Досымды мен мутпаспан,
Эгер оны ман
Досласкан болсам Москвада
— деп йырда йырлангандай, Гриша эсимнен таймайды. Онынъ бактысы калай туьзилди экен, бу куьнлерде ол калай экен, оны ман коьрисип, хабарлассам экен деген ниет мени бир де калдырмайды. Москвада таныскан досымнынъ акында мен «Жди меня» деген телеберуьвге де язаяк болдым. Ама, баскалай коьплеген ниетлеримдей болып, сол да тотырылмай калды. Аьр бир аьдемнинъ салып коювлыгыннан, эриншеклигиннен, кайратсызлыгыннан яшавга шыкпай калган ниетлерининъ оьлиги болатаган болса, сондай оьликлер хыйлы ерди алар эди деп ойлайман. Ийги ниетлердинъ салып коювлыктан, эриншекликтен, кайратсызлыктан яшавга шыгарылмай калганыннан себеп уьзилген уьмитлерди, туьзилмеген наьсиплерди, бузылган бактыларды алып карасак. Олардынъ шет-кырыйы да болмаяк.

(Ызы болаяк).
Суьвретте: Олимпия чемпионы Загалов, Абдулбеков Дагестаннынъ «Динамо» футбол командасы ман Нариманга келген аьсери.