Бизим классты Бектемир Мурзаевич оьзи Каспий тенъиздинъ ягасында орынласкан балыгы ман атаклы Крайновка авылына аькетти. Сол заман биз биринши кере тенъизди коьрдик, тенъиз сувында шомылдык, балык ысладык. Бектемир Мурзаевич бир орыс анай ман соьйлесип, тенъиздинъ ягасында бизге конмага уьй тутты. Биз токтаган ерде тенъизге бир кишкей йылгашык та агып киреди эди. Тенъиздинъ ягасында, элбетте, бизге бек ярады. Кеделер балык ыслады, кызлар балыктан ас аьзирледилер. Сонда биз бир тамаша зат коьрдик: бир кепли балыклар тенъиз сувынынъ уьстинде юзип юредилер, сувдынъ астына кетпейдилер. Биз сувдынъ уьстинде ювырып юрип, (тенъиз сувы яга бетлерде терен болмайды) балыкларды кол ман ыслаймыз. Соьйтип, биз хыйлы балыклар ысладык. Сол заман айтылган эди Алимхан Сарсеевтинъ атаклы соьзлери: «Балыклар сувдынъ уьстинде юзедилер, биз ювырып, кувып оларды ыслаймыз. Балык бизим бутымыздынъ астыннан кетеди, биз балыктынъ бутынынъ астыннан кетемиз!»
Тенъиздинъ ягасында биз ийги затлар ман бирге кайгылы коьринислерге де шайыт болдык. Тенъиз ягада иши ярылып, увылдыгы алынып, тасланган уьйкен осетр йыныслы кызыл балыкты коьрдик. Ол биревге де керек тувылдай болып, тенъиз толкыны ман ягага урынып ятыр эди. Калай болганда да, Каспий тенъизинде балык коьп эди, ама токсаныншы йылларда браконьерлер тенъизди боьлип алып, кызыл балыкты номай этип ыслап турдылар. Осетр балыкты олар айван кимик йойытып басладылар. Сонынъ аркасында кайсы бир аькимлер, караклар эпсиз байыдылар. Кизляр кала тоьгерегиндеги авыллардан орыслар коьшип кеттилер. Бу куьнлерде Аверьяновка, Большая Арешевка, Некрасовка, Заречное, Большой Бредихин,Черняевка, Александрия, Тушиловка эм коьплеген орыс авыллардынъ тек атлары калганлар. Алпыска ювык авыллардынъ яшавшылары кыска заманнынъ ишинде кайда коьшип кетип кутылмага боладылар? Сонынъ себеби не зат экен? Сол оьзгерис калай озган экен? Аьр бир аьелдинъ коьшуьвининъ себеби не зат болганы экени, айырым алганда, ол не зат уьшин коьшип кеткени акында уьйкен китапти ким язар экен?
Бу куьнлерде Каспий тенъизинде осетр йыныслы кызыл балык йокка эсап. Энди бизим браконьерлер кызыл балык ысламага деп Казахстан япсарларына бармага амалсыз боладылар. Оьзлерининъ уьйиндеги байлыкты ойсыз кырып, йойытып, энди баска якларга шабадылар. Бизим республикада аьким болсын, карак болсын, браконьер болсын, танълагы куьнди мутып, келеектеги несиллерди ойламай урлайды.Булай караганда турысы да, соьзи де, конак йолыгувы да ыспай, ама акша урлаганда, акша ясаганда олар айванга тенъ боладылар. Акшалы орын уьшин бир-бирисин оьлтируьвге де етедилер.
Республикамызда яман аьдемлерден эсе, ийги аьдемлер коьп болганы суьйиндиреди. Сонынъ уьшин де тандырда от та соьнмейди, балалардынъ куьлкиси де эситиледи, аьдемлердинъ юзин яхшылыкка, яшавга сеним де йылытады, яркыратады.
Етинши класста окып турганда, Бектемир Мурзаевич, тогыз окувшы этип, бизди бурын аталарымыз ягаларында яшав курган атаклы Эдил йылга бойы ман кыдырмага алып кетти. Бас деп биз Астрахань каласына бардык, оннан пароходка минип, Ростов-на-Дону калага дейим бардык. Бектемир Мурзаевич бизге каюталардан билет алмады, пароходтынъ алды (бурын) яде куйрык (корма) бетинде ашык коьктинъ астында орынластык. Сонда бир заттынъ уьстинде ятып та уйкладык туьнде. Ростовтан Волгоградка дейим «Баргузин» деп аталган теплоходка мингенимиз эсимде. Пароходтынъ да, теплоходтынъ да уьйкенлиги, бир неше шарлаклы болганлыгы, шарлакларда каюталардынъ коьплиги бизди сейирсиндирди. Уьйкен кемелердинъ коридорлары ман кыдырганда, каюталардынъ ыспайы эсиклерининъ касыннан озатаган эдик, ама олардынъ ишине кирмеге, олар калай орынласканын коьрмеге болмадык, неге десе теплоходта да бизди Бектемир Мурзаевич кинотеатрдынъ ишинде ерлестирди. Школа директоры коьпти коьрген, синъмели, йигерли, буьгуьнлерде ашык анълайман – таьвекелли аьдем эди, сонынъ уьшин де ол кемелердинъ кайсы болса да бир куллыкшысы ман соьйлесип, бизди билетсиз олтыртатаган болган.
Сонынъ уьшин де биз кемединъ бурынында яде куйрыгында ашык коьктинъ астында конатаган эдик. Оьзек те, оны ол акшады аз шыктажлаяк болып эткенин буьгуьнлерде анълаймыз, ама, сол заманларда бизим биревимиздинъ де эсимизге келип те шыкпады: неге школадынъ директоры, бизим етекшимиз, каютада яшайды, биз, балалар, кайда болса сонда конамыз деп. Заман солай эди: аьдемлер аван эди, оьз ыхтыярларын билмейтаган эм оны кулланамыз деп те шалыспайтаган эдилер. Бир ягыннан, Бектемир Мурзаевич оьзи каютада, балалар баска ерде орынласып, бизим яшавларга да, оьзининъ келеектегисине де кавыф тувдыратаганын анълайтаган болган. Эгер бизим биревимиз сама сувга йыгылган болсак, ога явап тутпага туьсеек эди. Калай болганда да, ол таьвекел эткен. Буьгуьн мен бу затларды школадынъ директорын балалардынъ яшавын кавыфлы аьлге салганы уьшин куьналейим деп язбайман. Мен тагы да эм тагы да мундай мысаллар ман, яшав аьллер мен, оьзгерислер мен бизим заманды коьрсетпеге, онынъ нышанларын аянламага, аьдемлер калай болганын суьвретлемеге шалысаман.
Эдил йылга бойы ман кыдырганда, биз коьп кызыклы затлар коьрдик. Эдил йылгадынъ бир ягыннан бийик эм тик, баска ягыннан тоьмен эм тегис келген ягалары, оларда орынласкан авыллар, олардынъ яшавынынъ коьзге илинип кететаган кыска кесеги, Волга-Дон татавылдынъ аьлемет шлюзлары, уллы Мамай курганы бу куьнлерде де арада бир коьз алдымызга келеди.
Уьйкен кемелерде де яшав кайнайтаган эди. Онда биз биринши кере шоколадлы мороженое тойып ашадык. Совет Союзына орыс тилин уьйренмеге келген американ студентлер мен таныстык. Американ кеделер эм кызлар палубада биз билмейтаган янъы биювди бийийдилер. Олар бир-бирисининъ шалбырларынынъ эм белдемелерининъ ышкырларыннан ыслап бийийтаганлары эсимде калган. Биз оларга «твист биювди билемиз» дегенде, олар «твист эскирген» деп койдылар.
Волгоградта биз Мамай курганындагы уллы мемориал комплексти коьрдик. Онда суьвретке туьстик. Суьвретке алып турган аьдемнинъ миллетин сораганда, ол бизге: «Мен ногай» деди. Оьзек те, ол биз бен ногайша соьйлемеди, ама алыстагы Волгоград калада ногай яшайтаганы бизди аьжепсиндирмей болмады. Сол заман биз билмейтаган эдик бизим ата-бабаларымызга Эдил бойлары алыс ер болмаганын, олар бу якларда ата юрты этип яшаганларын.
Йогарыда айтылганлай, ол заманда да, бу куьнлерде де биревимиз де Нариман авыл школасынынъ директоры Бектемир Мурзаевич Мурзаевти бир зат уьшин де куьналемеймиз, кене де ога бизди Каспий тенъизининъ ягасында бир-эки куьн яшатканы, бизге Эдил йылгады, Мамай курганын коьрсеткени уьшин разымыз.
(Ызы болаяк)
