(Басы 8, 11, 14-нши номерлерде)
Аьдемге тувганда – бесик, оьлгенде сын кереккенге, авылымыздынъ яшавшыларын солар ман канагатлайтаган аьдемлер де болган. Бурыннан алып ногайда терме, арба, ат-арба алатлар, савыт-садак, яшавда керегетаган баскалай коьплеген затлар ясаганлар. Берги яктагы заманларда да, айтпага, мекан курувда сав авыл болып ортакшылык этетаган болсалар да, уьйдинъ муьйисин калайтаган, тоьбесин япканда бас-коьз болатаган ерли усталарсыз болмаган.
Соьзимнинъ басында мен аьдемге тувганда бесик керек деп айтканга, бизим авылда агаш усталардынъ ишинде коьрнекли дегенлери Рашид Сартаев, Куруптурсун Машавов болганлар. Бир зат этилмеге усталык кереккен ерде авылымыз оларды шакыратаган эдилер, неге десе экевининъ де коллары алтын эди. Олар этип болмайтаган ис йок болгандыр деп ойлайман: олар уьй де калайдылар, ат арба ясайдылар, баскалай агаш куллыкларын да минсиз этедилер. Уьйшиликте керегетаган баска зат ясамага керексе де, авылдаслар оларга ювырадылар. Экевининъ де коллары бирдей уста болганман, экевининъ де турган турыслары, хасиетлери туьрли эди. Эгер Куруптурсун-агав маштак бойлы, карасымал, уьндемес, авызыннан бир соьз тартып алып болмайтаган, авыр туратаган аьдем болса, Рашид-агав орта бойлы, ак сыпатлы, ашык юзли, хабаршыл эм маскарашы эди.
Солай ок Р.Сартаев Уллы Аталык согысында йигитлерше катнасып, яраланган да эди. Рашид- агав меним эсимде шат коьнъилли болып калган, онынъ туьнъилип, ашувлы болып турганын коьрмегенмен. Онынъ оьзининъ акында да кужырлы хабарлар коьп юретаган эди. Эгер ол бир авылдасынынъ уьйинде куллык этеяткан болса, уьйдинъ ишинде болсын, тоьбесинде болсын,Рашид-агавдынъ эсаплавы ман шай ишпеге заман келсе, куллыгын токтатып, уьйдинъ тоьбесинде болса, туьсип: «Мен Алтыннынъ (онынъ аьлейи) шайын ишип келейим» деп, кетпеге онъланатаган эди. Онынъ сол кылыгын сав авыл ийги билетаган эди: ол соьйтип этсе, устага шай иширтпеге заман келген. Сол саьатлей ок уьйдинъ иеси ога шай да береди, шагыр да салады.Тагы да бир хабар. Солай ок ол ислеген еринде алатын «мутып» калдырып кететаган болган, экинши куьн алатка келеди, эм уьйдинъ иеси тагы да сыйламага амалсыз болады. Сол йылларда усталарымыз эткен куллыгы уьшин авылдасларыннан акша алмайтаган эдилер, коьбисинше оларга аракы яде шагыр саладылар. Соьйтип, халкымыз оьзи де анъламай, усталарымыз да оьзлери де билмей, коллары алтын аьдемлеримиз ишкиге амырак болатаган эдилер.
Р.Сартаевтинъ акында «Ол аракы-шагыр ишпесе, согыста алган ярасы авырып, кыйнайды» деп те айтатаган эдилер.
Авылымыздынъ тагы да бир устасы – темирши Казбек Кульчимаевтинъ акында менде ийги эс калган, бу куьнлерге дейим де онынъ куьлемсиреген юзи, бир зат себеп болса, коьз алдыма келип кетеди. Мен оннан коьпке кишкей болсам да, онынъ кызы Зухра Мусаурова, РФ ортак билимлендируьвининъ сыйлы куллыкшысы мени мен тенъ деп айтпага болады – Казбек-агав мени оьзининъ йылы куьлемсиреви мен йолыгып, оннан-муннан хабарлайтаган эди. Ол мага дайым да «куда» дейтаган эди, неге десе меним атамнынъ иниси Эльмурза онынъ карындасына уьйленген эди.
Олардынъ бирге яшавы болмады, айырылдылар, ама сол затта Казбек-агавдынъ оьзининъ де, меним де куьналеримиз йок болганга, ол мени ювыклыктан айырмай, дайым да «Куда келди» деп саламлайтаган эди.
К.Кульчимаев бек уста темирши эди. Темир онынъ колында калай тынълавлы болатаганын неше кере де коьзим мен коьргенмен. Биревлер саз балшыкты оьзине бойсындыргандай этип, ол темирди суьйген кебине аькелип, туьрли затлар ясайтаган эди.
Онынъ кылыгынынъ тагы да бир ийги ягы – аьдемлерге онынъ юреги ашык эди, уьйкен болсын, яс болсын, баьрисин де бирдей тенъ коьрип, баьрининъ де коьнъилин таппага шалысатаган эди.
Ол замандагы бизим баьри усталарымыздынъ трагедиясындай болып, Казбек-кудам да «ишки» болган ерден кашпайтаган эди. Онынъ акында да мундай кужырлы хабар эситкенмен.Сол хабар онынъ оьзининъ авызыннан булай эситилген. «Мен бала заманымда ойлайтаган эдим: уьйкен болып, ислеп, акша тавып басласам, куры каьмпет алып ашап турар эдим деп. Оказывается, каьмпеттен де ийги зат бар экен». Каьмпеттен де ийги зат аракы-шагыр экен.
Бизим авылда ол замандагы усталардынъ ясуьйкени, сакаманы Юсуп Машавов эди. Ол уьйкен уста болган. Ол йылларда агаш устасында аьлигидегиндей, коьп куллыкларды оьзлери этетаган алатлар йок эди. Юсуп-агай колында тек бир балта ман арба ясайтаган болган. Авылдынъ балаларын кол усталыкка уьйретуьвши, савлай Россияга белгили педагог Нурманбет Зарманбетовтынъ айтувына коьре, Юсуп-агай агашты балта ман йонып, доьрткил этип, оьзине керекли баскалай кебине аькелип, коьплеген койшы бригадаларды арба ман канагатлаган.
Юсуп Машавов савлай Караногайда сын ясавшы деп белгили эди. Ол, мен атаган усталардынъ баьриннен де ясы уьйкен болса да, онынъ акында айтпага хабарымнынъ ортасына калдырдым, неге десе авылымнынъ усталары акында соьзимди сын ясавшыдан баслагым келмеди. Бесик ясавшыдан басламага суьйдим.
Юсуп-агай, коьзлеринде коьзилдириги мен, толы, битимли киси эди, оьзининъ ясайтаган сынларына усап, суслы туратаган эди. Агаш устасы Куруптурсун да, бизим биринши окытувшымыз Канбийке Юсуповна да онынъ балалары эди. Энди оьзинъиз эсаплап каранъыз, Юсуп-агай неше ясында болганын. Бу аьдемлер баьри де меним повестимде неше де рас келееклер.
Заманнынъ янъы белгилерине келисли алатларды кулланатаган усталардынъ арасында темир ямавшы Курманали Келуевти, токарь Сейпулла Сангишиевти атамага болады. Оькимет куллыгында ислесе де, олар да, заман тавып, авыл яшавшыларынынъ буйымларын битиретаган эдилер. Олар да, авылдасларына куллык эткени уьшин, акша алмай, тилекшилер мен косылып, аракы яде шагыр ишип коятаган эдилер. Аьне сондай заманлар, сондай аьдемлер болганлар!
Авылдынъ усталары акында айтып, окытувшы Нурманбет Зарманбетовтынъ аьрекети акында айтпасам, дурыс болмас. Ол Нариман авыл орта мектебинде балаларды иске уьйретуьв дерислерин юритеди: окувшыларды агаш усталыкка, согувга, оьруьвге, коьплеген баска оьнерге ие этеди. Нурманбет Танъатар улы Москвада косымша автор программалар конкурсында «Ногайлардынъ халк-оьнер куллыклары» деген тема бойынша ортакшылык этип, дипломга эм 100 мынъ маьнетлик акшалай баргыга тийисли болган. Сол программасы уьшин ол Дагестанда озган республикалык ярыста экинши орынды алган. Солай ок Н.Зарманбетов окытатаган балалар оьзлери ясаган затлары ман республикалык эм россиялык ярысларда ортакшылык этедилер.
Кайсымыз ногай домбырада ойналган куьйдинъ есиринде болып, халкымыздынъ аьвелги абырай-куьшин, шет-кырыйсыз кенъликлерде яйрап, эркинликте яшаганын, сансыз атлары дуныяды сенъкилдетип шапканын, эрлердинъ эрклигин, хатын-кызлардынъ ыспайлыгын эсимизге алып, коьз алдымызга аькелмегенмиз. Халкымыздынъ суьйикли саз алаты домбырады кайтадан оьрлендируьв, кайтарып миллетимиздинъ колына ыслатув уьшин айтылган анъ аьрекетшимиз Яхъя Кудайбердиев коьп куллык этти. Ногайдынъ саз алатлар оркестрининъ, сонъ маданият район управлениесининъ етекшиси болып ислеген мезгилинде ол, Россиядынъ эм Казахстаннынъ маданият аьрекетшилери мен байланыс тутып, домбыралар аькелди, ясларды йиберип, халк алатында ойнап, онынъ теренде яткан сырларын-сыбырларын билмеге уьйретти.
Сонъында, Казахстаннан уста шакырып, ога бизим ясларды домбыра ясавга уьйреттирип, Терекли-Мектебте домбыра ясавды уйгынлады. Буьгуьнлерде сол куллыкты халкымыздынъ атаклы йыравы Алибий Романов бардырады. Онынъ уста коллары астыннан коьрнекли домбыралар ясалып шыгадылар. Сонынъ тамамында «Аьр ногай уьйде – домбыра!» деген шакырув яде йорав яшавга шыкпага болады. Тек усталарымыз бизге ногай домбыра ясап та коьрсетсе экенлер. Ногай домбырамыз мутылып калмаса экен.
Бурынгы ногай халкынынъ ат алатлар, шыбырткы, камшы, ялав ясав оьнерлерин байырлаган йигит, авыл куьеви Амирхан Саидов акында бир неше соьз айтув эпсиз керек деп ойлайман. Солай ок Амирхан юйрик ат яратув ман да, анъшылав ман да каьр шегеди.
Амирханнынъ акында мен, камшы ясайтаган аьдем деп, коьпте эситкен эдим. Кизляр калада яшайтаган досым Турсун Имартов (яткан ери ярык болсын), кесписи бойынша тарихши, мага бурынгы ногай камшы яде ялав керек деген эди. Мен таныслардан сорастырып, Амирханнынъ телефонынынъ номерин де алган эдим. Ама онынъ телефонынынъ сол номери авысканга коьре, мен Амирхан ман байланыса алмадым. Амирхан ман мен район орталык эмлев уьйининъ хирургия боьлигинде йолыгыстым: экевимиз де авырып туьскен эдик. Бир ягыннан, ушынын айтсам, эмлев уьйинде Амирхандай аьдем мен бир палатада ятканга мен суьйиндим, онынъ оьнерлери, юйрик атлар, анъшылав акында айбар хабарлармыз деп ойладым. Мен ога «Анъшыдынъ хабарлары» деген китап язармыз деп те айттым, кыр айванлардынъ кылыклары акында кызыклы лахырдаганнан сонъ.
Бир куьн Амирхан бизге палатага оьзи ясаган шыбырткыды, ялавды аькелип коьрсетти. Оьзек те, онынъ ясаган алатлары бек ыспайы эди: саплары туьрли оьрнеклер мен безекленген, оьрмелери 8 яде 6 – йылан бавыр болганлар, шыбырткысын шок ярасыклаган.
Амирхан эмлев уьйде «дневной» эди, олай дегени, туьске дейим керекли процедураларды алып, уьйине кайтатаган эди. Сонынъ уьшин де биз оны ман айлак парахат хабарлай алмадык. Онынъ анъшы хабарларынынъ арасыннан биревин айтып турайым.
Бир куьн анъшылап юргенде, буйраттынъ баврайында Амирхан боьриге йолыгады. Онынъ артыннан буйратка коьтерилсе, аргы ягында оьзине ашувлы карап турган 15-20 боьрилерди коьреди. Оьзиннен узак тувыл ерде бирден сол шаклы йырткышларды коьргенде, анъшы саьспеклейди, коркады, янын саклав акында ойлап баслайды. Ама боьрилер анъшыга ябыспай, оьз йоллары ман кетедилер. Эсин-басын йыйганнан сонъ караса, Амирхан шабылган теректинъ калын тувыл, йинъишке деп айтпага да болады, туьбирине минип туры экен. Бийик тувыл йинъишке туьбирге минип, эки де аягы ман кайтип сыйып турган экенин Амирхан оьзи де анъламайды. Сондай янга кыйын келген аьллерде аьдемнинъ шаркында ясырынып турган куьшлер шыгып, акыл анълап болмайтаган эп табылады.
Бир куьн Амирхан коян урып, соны оьзи бек татувлы этип аьзирлеп, хирургия боьлигинде эмленип яткан эр кисилерге ашатты.
Ногай Ордадынъ 600 йыллыгына багысланган ат шабысларда А.Саидов та оьзининъ байталын 16 шакырымга салган эди. Ат шабыска Сырт Кавказдынъ туьрли якларыннан келген йыныслы тукымлы атлардынъ арасында Амирханнынъ байталы баргылы орынга етисип болмады.
Амирхан Саидовтынъ кызыксынувларынынъ тагы да бир ягы акында айтпасам, хабарым толы болмас. Ол ногай тарихи мен, ногай маданияты ман, ногай тилининъ маьселелери мен кызыксынады, ногай тилинде шыккан кара соьз яде поэзия китаплерин излеп тавып, окыйды. Эмлев уьйинде яткан вакытта ол ногай тилинде бир неше ятлавлар яттан окыды, тек окып калмай, сол ятлавдынъ оьнер кеби акында оьзининъ ойын айтып, полемикалык сорав коьтерди.
Тек китаплерден тувыл, яшавда оьзи коьзлери мен коьрип, оьзи коллары ман ыслап карап, аяклары ман кезип, билеклери мен коьтерип, коьпти билген кызыклы аьдемнинъ язган китаби коьплердинъ эсин каратар, тувган ягын, онынъ табиатын суьйген коьплерге пайдалы болар эди деп ойлайман. Амирхан – табиат пан бириккен, онынъ сырларын билген аьдем. Оьз кезегинде табиат та ога оьз сырларын ясырмай шебер ашады. Мине кыскаша хабар табиат аьдеми Амирхан Саидов акында.
Буьгуьн бизим авылда туьрли куллыкларды бажаратаган усталар коьп. Олар кайдай куллыклардынъ да сулыбын байырлаганлар: уьйге фундамент куювдан алып евроярастырувга дейим. Аьлиги усталар билетаган куллыкларды атап басласам, уьйкен орынды алаяк. Тек аьлиги усталардынъ алдынгылардан баскалыгы – эткен куллыгы уьшин олар авылдасларыннан да, ювыкларынан да акын аладылар. Оларга да айып йок – сондай заманлар келди. Олар да сонынъ аркасы ман аьел саклайдылар. Тек бизим караногайдынъ курувшыларын баьри де айлак баашыл деп айтадылар.
(Ызы болаяк).
