(Басы 8, 11, 14, 16, 25-нши номерлерде).

  Оныншы класста мени эм Бекет Бальгишиевти ясуьйкенлеримиз Терекли-Мектебте окытпага токтастылар. Сол йылларда ТереклиМектеб орта школасында, айтпага, оныншы класслар экев эди: биреви ногай тилде окыйтаган класс, экиншиси – орыс тилде. «Орыс» класста ногай тилин биринши класстан алып уьйренмеген баска миллетли балалар окыйдылар. Ама, соьздинъ савы яхшы, «орыс» класста ногай балалар да окыйтаган эдилер. Ал эндиги, «сол ногай балалар биринши класстан алып ногай тилин неге окымаган экенлер?» деген соравды кимге берейик экен. Тувган тилин окыйтаган класска бермеге суьймеген ата-аналарга ма? Бу соравдынъ экинши ягы да бар. Сол йылларда тувган тилин окымайтаган классларда коьбиси етекшилердинъ балалары эдилер.

Биз Бекет экевимиз ногай тилин окыйтаган класска бардык, неге десе Нариман мектебинде миллет программа ман окыганмыз. Биз барган класста, ТереклиМектебтикиннен баска, орта школа йок авыллардан келген балалар да окыйтаган эдилер. Соьйтип, биз Куьнбийке мен бир класста окып басладык.

Нариман авыл ТереклиМектебтен уьш шакырым ерде орынласкан болса да, эки ортада юрип турмасын деп, мени аьптем Фатима уьйинде тургыздылар. Олар Терекли-Мектебке янъы коьшип келгенлер,эки боьлмели маштак ногай уьй, оьзлерининъ балалары, ездем Аминнинъ анасы бар, келип мен де косылдым.Тар болса да, бир куьн де бир соьз де, урсыс та эситпедим.

Бизим класста мени мен Кумлы авылыннан келген досым Бий-Солтан Аджатаев те окыйтаган эди. Ол да Терекли-Мектебте атаанасынынъ уьйинде турып окыйды. Дерислерде де, дерислерден сонъ да биз заманымыздынъ коьбисин Бий-Солтан экевимиз бирге озгаратаган эдик, неге десе, ногайлар айтканлай, биз туратаган уьйлердинъ арасында уьй йок эди. Бир куьн Бий-Солтан кайдан да бир ерден боксер колгаплар тавып аькелди. Сол куьннен алып биз экевимиз аьр куьн сайын бокс пан каьр шегетаган эдик.

Сегизинши класска дейим мен доьрт пен беске окыйтаганлардынъ сырасында болып, суьвретим де сый тактада илинип туратаган болса, 9-10-ншы классларда окувды осаллаттым. Гуманитарный предметлерди аьруьв билип, математикады, химияды, физикады осал окыйтаган болдым. Б.Бальгишиев математикага усаган сабакларды ийги билетаган эди эм оьзи де дерислерде коьп соьйлемеге суьеди. Мен болсам коьп соьзсиз, авыр туратаган аьдем. Сонынъ уьшин де математика окытувшысы бир кере ашувланганда: «бизим класста зереди алатаганлар аздай болып, тагы да экев келген: биревининъ авызы ябылмайды, баскасынынъ авызыннан бир соьз алып болмайсынъ», – деп айткан эди. Не зат айтайым мен ол окытувшыдынъ дерисинде, эгер алгебрады зыра да билмейтаган болсам.

Адабиат дерислерин суьетаган эдим. Боьтен де, Анна Васильевна Евтушенкова окыткан дерислерди. Ол меним суьйикли окытувшым эди, неге десе оьз сабагын да ийги биледи, суьеди эм сол суьйимди балалардынъ юреклерине де эндирмеге шалысатаган эди.

Анна Васильевна толы кевдели, суьйдимли юзли,тыгыз шашлары коьрнекли болып, толкынласып таралган, янга якын юмсак тавыслы орта ясларындагы кыскаяклы эди. Онынъ турысы, юриси, соьйлеви, аьдемлерге каравы, кайсын тизип айтайым, савлай оьзи поэзияга келисли аьдем эди. Анна Васильевна окувшыларды поэзияды юреги мен сезбеге, китаплерде бизди кыйнайтаган соравларга яваплар таппага уьйрететаган эди. «Шаирлер – олар бу дуныяда сайлам аьдемлер, ятлавды аьр дайым да турагалып окымага керек, авторга сый этип», – дейтаган эди ол.

Бизим эки класстынъ арасында оьзлерин айлак акыллы деп санайтаганлар да йолыгатаган эди, тек не уьшин олар оьзлерин баскалардан артыклардынъ ишине киргизетаган болганын анъламайтаган эдим. Буьгуьнлерде, яшав ким калай экенин аян коьрсетип, аьр кимди оьз орынларына ерлестиргенде, сол мактаншаклардынъ баскаларды оьзлериннен кем коьруьвин боьтен де анъламайман.

Бир кере Анна Васильевна бизге таркавларда Уллы Аталык согыс акында китаплер окымага эм олардынъ иштелиги бойынша деристе хабарламага деген борыш берди. Мен сол борышсыз да китаплер коьп окыйтаган эдим. Мен язгы таркавларда окыган китаплердинъ арасында Н.Егоровтынъ «Как трудно сказать – прощайте» деген повестьти де бар эди. Повестьте Уллы Аталык согысында бизим совет аьскершилердинъ баьтирлиги эм давда аьдемнинъ юреги калай катса да, кавгада йолдасын йойганда оны ман аманласпага калай кыйын болатаганы акында хабарланатаган эди. Таркавлардан келгенде деристе Анна Васильевна мени де тургызды эм кайдай китаплер окыганым акында сорады. (Неге де сол деристи Анна Васильевна бизге «орыс» класста окыйтаганлар ман бирге косып озгараятыр эди.) Мен явабымнынъ басында ок «Как трудно сказать – прощайте» деген повестьти атадым. Мен повестьтинъ атын айтканлай ок оьзлерин баскалардан артык этип санайтаган экев-уьшев куьлдилер: олар мен атаган повестьтинъ атына коьре оны суьйим акында деп ойладылар. Мен повестьтинъ иштелигин айткан сонъ, акылятаклар пыстылар.

Бизим арамызда, оьзек те, ийги окыйтаганлар ман бирге, осал окыйтаганлар да бар эди. Мысалы, мага немец тили де каранъа орман эди. Бир кере немец тилиннен окытувшы Рамзия Басировна Кульчимаева мага окувшылар экскурсияга барганы акында текстти коьширмеге деп уьйге борыш берди. Мен бизим класстагы немец тилин билетаган кызларга мага текстти коьширип бермеге тиледим. Олар да мага маскаралап, «Балалар экскурсияга оьзлери мен бир неше сисе лимонад аькеттилер» деген ерин, «Балалар экскурсияга оьзлери мен бир неше сисе шагыр аькеттилер» деп кагытка языптылар экентагы. Мен олар язганды, ойлама да ойламай, механически кепте кагытка карап, «… шагыр аькеттилер» деп окыйман. Сол ерде Рамзия Басировна мага «Кожаев, не по твоему желанию» деп айтканы эсимде.

Биз окыган йылларда оныншы класста «Машиноведение» деген сабак та бар эди. Оны бизим мектебте Алексей Афанасьевич Харьков окытады. Ога баьри де «Поняешь» дейтаган эдилер, неге десе аьр бир йыймадынъ ызында «Понимаешь?» дегеннинъ орынына «Поняешь?» деп айтатаган эди. Биз «Машиноведение» тувыл, баска сабакларга тийисли маьне бермеймиз. Сонынъ уьшин де окытувшымыз бизден машиноведение бойынша китаптен бир тептерге коьширип текстти язганды эм детальдинъ яде узелдинъ суьвретин ясаганды талаплайтаган эди. Соны ман онынъ талаплавы битетаган эди. Сол язувларды бизде бир кеде де язбайды, олар уьшин аьр кимнинъ оьзининъ юретаган кызы (бар болса) толтырады яде (юретаган кызы йок болса) класстагы бир кызга тилеп яздыртады. Кыздынъ язувы ман кедединъ язувы баскаланады, текстти, мысалы, мен яде баска кеде оьзи язбаганы аян коьринип туры, ама Алексей Афанасьевич сол затка маьне де бермейди: ога тептерде текст эм деталь ясалганы таман эди.

«Машиноведение» сабактан текстлерди ыспай этип кызларымыз язады. Йогарыда айтканлай, кайсы биревлердинъ юретаган кызлары бар эдилер. Сонынъ акында Кумлы школасыннан келген бир тенъимиздинъ айткан хабары бар. Кумлы авыл мектебинде окып турганда, етинши яде сегизинши класста оларга бир класска калган яс келеди экен. Бизикилерден онынъ ясы уьйкен эм ол буларга келип ок: «Кая, айтынъыз, ким кайсы кыз бан юреди?» деп сорайды экен. Бирев де юрмейтаганын билип: «Ондай зат болмайды. Давай сен анав ман юресинъ, сен мунав ман юресинъ» деп буйрык кебинде кеделерге кызларга записка яздырып, бир класста окыйтаганлардынъ бир нешевлерин «ян йолдас» этеди экен. Аьне сондай ыспай эм кызыклы эди бизим кайтып келмес яслыгымыз.

Сол йылларда бизим районда, боьтен де, Терекли-Мектеб, Карагас, Червленные Буруны авылларда орыслар коьп эди. Олардынъ коьбиси 90-ншы йыллардынъ алабалык заманыннан сонъ коьшип кеттилер. Бизден коьшип кеткенлер баьри де – орыслар болсын, баска миллетли аьдемлер болсын – ногай авылдасларын ийгилик пен эскередилер, Ногай шоьлиндеги авылын сагынатаганын юрек йылувы ман язадылар. Тек аьр кайсысынынъ не уьшин коьшип кеткенин билуьв керек эди, акыллы эм кызыклы хабар болаяк.

Йогарыда белгилегенлей, бизим класста окувды ийги билетаганлар да, осал билетаганлар да бар эди. Бизим заманымызда ЕГЭ деген сынавлар йок эди. Сонынъ уьшин де биз мектебти кутарып турган аьсерде бир ювырыс та, кышкырык та болмады. Аьр ким оьз таьленине коьре эм экзаменде олтырган окытувшылардынъ ян авырувына коьре, сынавларды уьстинликли оьттик.

Оныншы класс. Биз яс. Кайсымыз кайсы йол ман бараягымызды биревимиз де аян билмеймиз, ама мырадларымыз уьйкен, наьсипке сенимимиз уллы тоьбедей. Баска ягыннан, мысалы, аьдемнинъ юреги, бавыры яде баска муьшеси авырымаса, аьдем юрек, бавыр яде баска муьше кайсы ерде экенин де билмейди деп айтадылар. Сога усап, бизим аьр кайсымызда да яшавда наьсипли болаягымызга сеним сондай да уьйкен болганга, биз кайгылы, наьсипсиз, онъувсыз йол калай экенин де билмейтаган эдик, оьзимизди касуветликайгылы кысметке карсы болармыз деп эсимизге де келмеген. Аллага шуькир, бу дуныядан эрте кеткенлеримизден баска, баьримиз де яшав коьрдик, балалышагалы болдык. Биревдинъ де яшавы савлайы да яйма шувак болмайды. Оьзек те, янъылыслар да, кайгылы куьнлер де болдылар, ама яшавга, Кудай эткенге разы болып юрдик.

Оьрметли авылдасларым, тенълерим, замандасларым! Заманымыз акында меним хабарымнынъ биринши кесеги ызына якынлайды, ама мен аьли де сиз бен аманласпайман, неге десе, Алла савлык берсе, мен эндиги де школада, институтта окыган, институттан сонъ редакцияда ислеген йылларым, савлай яшавым акында язаякпан. Онда, оьзек те, янъы аьдемлер де косылаяк, неге десе мен яшавда катнаскан аьдемлердинъ айланмасы кенъеек, олардынъ да коьбиси яныма якын болаяклар, ювыкласаяклар яде арамыз ашшы татыяк, ама сиз, аявлы авылдасларым, тенълерим, хабарымнынъ да, юрегимнинъ де тоьр бетинде болаяксыз.

Алдыдагы яшавымнынъ акында, онда мен катнаскан йигит те эм осал да, ашык юрекли де эм аьйлежи де, ырыя да эм оьктем де, сав да эм уятсыз да, алал да эм намарт та… кайсын тизип айтайым, туьрли хасиетли аьдемлер акында хабарлаякпан. Ама солардынъ биревин де тек кара яде тек ак туьске боямага суьймеймен. Минсиз бир Алла. Оьзим де мен минсиз тувылман. Аьр кайсы аьдемнинъ де яхшы ягы да, осал ягы да бар, тек соларды коьрип билмеге тийисли деп санайман. Оьзек те, дуныяда аьдем ынанып болмастай яманлык та расады. Тек бир затты катырып айтпага суьемен: яшавда ийгилик бир аз сама артык.

М.Кожаев. Суьвретте: Терекли-Мектеб орта школасын 1971-нши йыл кутарганлар математика окытувшысы Галина Рамазановна Абубова ман. Классымыздынъ бир неше кеделери суьвретке туьспей калганлар.