Язувшылар эм шаирлер. Ким олар? Бурынъгыдан алып белгили, олар – аьлемет инсанлар. Язувшылар эм шаирлер куьндегилик яшавдынъ акында кызыклы этип хабарлайдылар эм сол шыгармалар окувшыдынъ эсинде дайымларга каладылар, олардынъ сезимлерин оьткирлетип, бир-бир заманларда бир неше несиллерди тербиялавга демевлик этедилер.

Бийке Искак кызы Кулунчакова – белгили ногай язувшы. Онынъ шыгармаларын яс несил де, ясуьйкенлер де суьйип окыйдылар. Меним эсимде, мектебте окыйтаган заманда биз «Казбек» деген повестин окыган эдик, ол мектеб программасына киргистилген. Ушынын айтсам, сол заман бу шыгарма меним юрегиме бек тийген эди, мен аьли де арада бир оны окыйман. Кашан да, меним аьлиги заманымдагы акылым да, сезимлерим де 8-нши класста окыган кызалактыкыннан баскаланады, ама аьли ол мага меним биринши суьйимимди, мектебте окыган йылларымды эсиме салады. Бизди бу повесть аьдемшиликке, бир-бириси мен досласып, ярдамга келип уьйретти.
Бийке Кулунчакова – Дагестан Республикасынынъ Халк язувшысы. Бу ерде меним эсиме бир акыллы аьдемнинъ соьзлери туьседи: «Наьсипли сол шаир, кимнинъ ятлавларын онынъ халкы яттан биледи, эм наьсипли сол халк, неге десе онда сондай шаир бар, кимнинъ ятлавларын ол яттан биледи». Наьсипли Бийке Кулунчакова, онынъ повестьлери, хабарлары, ятлавлары окылады. Наьсипли бизим халк, сондай язувшымыз болганга.
Мен Бийке Искак кызы ман йолыгысып, коьп заман хабарладым. Ушынын айтканда, заманнынъ кайтип оьткенин де сезбедик. Хатыннынъ юзинде ярасыклык куьлемсиреген заманда, куьн саьвлесиндей болып яйнайды. Соьйлегенде де, ол аьр бир соьзининъ иеси экенин анълайсынъ, конакты хош алып та болатаганын коьресинъ. Коьп хабарладык – яшав аьллери, аьлиги заманда баьримизди де кыйнайтаган соравлары, адабиат акында.
Мен коьп заманларда Бийке Искак кызы Дагестан педагогикалык институтынынъ физика-математикалык факультетинде окыганын, Ногай районынынъ мектеблеринде ислеп, эсап сабагыннан куьшли окытувшы болганын эситкенмен. Сейир тувыл ма, сонъында онынъ язувшы болганы. Белки, сол да сейирли болмагандыр, тек мага, орысша айтканда, «гуманитарийге», эсап сабагы, келистирип айтканда, «кабагын» бир де ашпаган.
– Мен мектебте окыйтаган заманда математикадан бек куьшли эдим, сога коьре, кеспимди де соьйтип сайладым. Окытувшы болып ислеген йылларда яратувшылык йолына туьстим, биринши хабарлар язып басладым. Сол хабарларым «Шоьллик маягы» газетасынынъ бетлеринде шыгып турды. Сонъында филология факультетине туьстим, – деп хабарлайды Бийке Искак кызы яратувшылык йолы кайтип басланганы акында.
Буйнакск каласында педучилищеде окыйтаган йылларында кызалак дневник юритетаган болган, бир куьн янындагы кызлар дневникти тавып, окыганлар. Яс кыздынъ юрегине бу зат тиймей болмады, кызларга оьпкелеп, ол дневнигин ягып таслайды. Баслап яс язувшы орысша язып баслайды. Биринши ятлавларын, хабарларын ол Куруптурсын Башиевич Оразбаевке аькеледи. Ясуьйкен ога маслагат береди: «Ногайша яз, язбага аваслыгынъ бар болса, ногай тилинде яз». Соьйтип, оьз ойларын, сезимлерин кагытка салып, Бийке Кулунчакова язып баслайды, сонъында онынъ шыгармалары йыйынтыклар болып шыгады. Кишкей хабарларды сол заманда районда аьрекетлейтаган халк театрынынъ артистлери интермедиялар этип сценага шыгаратаган болган, Сейдахмет Копуштай увылы Рахмедов аьр заманда да Бийке Искак кызы ман коьрискенде, соны эсине алатаган эди.
Бийке Кулунчакова каерде ислесе де, ногай тилин таралтувга, ногай адабиаты баска халклардынъ адабиатларындай болып, айтылсын, билинсин, окылсын деп коьп куьш салган. Дагестан Язувшылар союзында ислеген йылларда Бийке Кулунчакова халк авызлама яратувшылыгын саклав эм таралтув ниет пен иследи. Сол йылларда Сраждин Батыров пан туьзилген «Ай, айданак» йыйынтыгын баспаламага оьз коьмегин этти, фольклоршы Тахир Акманбетовтынъ «Такпаклар эм айтувлар», «Куьмис алка», «Бизим атлар» китаплерин планга киргизди. А.Сикалиевтинъ «Оьсиет» китабин баспалар уьшин Бийке Искак кызына коьп кабинетлердинъ капыларын ашпага туьсти. Соьйтип, язувшыдынъ коьмеги мен коьп шыгармалар дуныя юзин коьрип, окувшыларын таптылар.
Мен язувшыга: «Сиз шыгармаларынъызда яшав аьллери акында ашык хабарлайсыз. Кайтип сиз суьвретлейсиз олардынъ геройларын? Болган оьзгерислер яшавдан алынган ма?» деген соравларды бермей болмадым.
– Мен аьр бир повестимде, хабарымда тоьгеректеги яшав акында хабарлайман, мен инсанлардынъ баьрисине де коьринмейтаган яшавын, ишки дуныясын, айтылмайтаган соьзлерин коьрип, баскаларга да олардынъ акында айтаман. «Бир аьелде» деген повестимде мен 70-нши йылларынынъ басында туьзилген бир аьелди коьрсетемен. Ясуьйкенлер аьелде оьз законы бойынша баьриси де яшаганын суьедилер, янъы заман ман яшамага суьймейдилер, эскирген аьдетлери бойынша ясларды да яшатпага суьедилер. Яслар болса, алдыга абытламага шалысадылар. Мен сорав саламан – олар эски аьдетлерининъ законы бойынша яшамага керек пе? Менимше, керек тувыл, алдыга абытлап, яслар оьз бактысын курмага тийисли. «Бир аьелде» деген повестим сол ойды айтады – инсанлар артка карамай, алдыга абытламага керекли, – деп яваплайды соравыма Бийке Искак кызы. Ногай адабиат акында да соьз болды.
– Бизим ногай адабиат осал тувыл, бар талаплы шаирлер эм язувшылар. Шаирлер, язувшылар бир темады ыслап турмага керек тувыл, мысалы айтсак, тарих темасын, ол аьлиги заманнынъ баьри соравларын, маьселелерин коьтеруьв керек. Кара соьз бен каьрлейтаган язувшыларга коьп ислев керек, кара соьз заманды аькетеди. Язувшы, шаир болув уьшин куллыксуьер болув керек, кашан да, талап болмаса, болмайды, – дейди язувшы.
Бийке Искак кызы «Байтерек» журналдынъ редакторы болады. Халкымыздынъ адабиаты танылсын, окылсын деп ол 2009-ншы йылда бу журналды шыгарып баслаган. Ол да оьз-оьзи мен болмайды, куллык этуьв керек. Бийке Искак кызы янъы шыгарылган китаплерди коьрип калса, сатып алады, соларды журнал бетлеринде баспалайды.
– Журнал бизим ногай халкымызга бек керекли болады. Мен тек адабиат шыгармаларын тувыл, тарих, илми ислерин, халк авызлама яратувшылык, макалалар шыгараман. Материал таппага бираз кыйын болады. Язувшыларымыз, шаирлеримиз оьз китаплерин баспалаган заманда, мага бир экземплярын йиберсе экен. Мен журналды шыгарувымнынъ бас маьнеси – Дагестанда миллетимиздинъ сый-абырайын коьрсетуьв, – деп хабарлайды язувшы.
Аьр бир язувшыдынъ алдында оьз ойлары, планлары, аьли де ызына дейим еткерилмеген шыгармалары да бар. Бийке Искак кызы оьзининъ сыйлы мерекесин белгилейди. Мен ойлайман, алдыда аьли де коьп ойлары бардыр, оьз окувшыларын маьнели эм кызыклы шыгармалар ман суьйинтер.
Мен сыйлы ясуьйкенимизге берк ден савлык, баьри ийгиликлерди йорайман. Шаирлик дуныясынынъ уьйкен талап пан усындырылган кызы аьли де коьп йыллар яс язувшыларга насихатшы болып турганын сагынамыз.
Г.Бекмуратова.
Суьвретте: Б.Кулунчакова Ю.Щербаков пан.