Буьгуьнлерде ногай халкымыз, элимиз бойынша шашырап, яшайтаган болса да, ногайлар бир-бириси мен байланысты уьзбейдилер, баска регионларда яшайтаган ердеслерининъ яшавы ман кызыксынадылар. Соьйтип, биз де Карашай-Шеркеш Республикасында яшайтаган ногайларымыз бан катыспага суьемиз, ортак шараларда бирге катнасамыз. Эм сол республикада ногай халкынынъ ваькиллерине маьне берилип, олар яшайтаган авыллар айырым административли-территориялык ери болган деген хабарды биз суьйиниш пен хош алдык. Мен де буьгуьн окувшылар ман Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Ногай муниципаллык районынынъ администрациясынынъ аькимбасы Мурат Азамат улы Хапиштов (суьвретте) пан оьткерген хабарласувым ман боьлисемен.

– Амансыз ба, Мурат Азамат улы, Сиз йыл узагында район басшысы болып куллык этесиз, окувшыларга оьзинъиздинъ бу яваплы орынга ислемеге келгенше оьткен яшавынъыз акында айтканынъызды суьемиз.
– Куьн яхшы болсын, аявлы бавырдасларымыз. Мен Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Эркен-Шахар авылында 1969-ншы йылдынъ коькек айынынъ 17-нши куьнинде тувганман. Сонда ерли мектебти битирип, Пятигорск каласында авылхозяйстволык техникумын кутарып, «бухгалтер» кесписин байырлаганман. Сол йыл ок Совет армиясына эр борышымды толтырмага шакырылдым, Германия элинде совет аьскери сырасында куллык эттим. Кайтып келип, Адыге-Хабль районынынъ иш ислер боьлигине ислемеге туьстим, билимимди арттырув ниет пен РФ МВД юридический институтынынъ Ставрополь каласындагы филиалына окымага бардым эм «правоведение» кеспи бойынша факультетин битирдим. 1994-нши йылдан алып 2007-нши йылга дейим Карашай-Шеркеш Республикасынынъ иш ислер министерствосында куллык эттим, сол йыл мен майор званиесинде тийисли тыншаювга кеттим. 2007-нши йыл мен Эркен-Шахар авыл поселениесининъ аькимбасы болып сайландым, бу ис орында мен тогыз йыл узагында иследим, сонъында уьш йыл КЧР Баспа, коьлем коммуникациялар эм миллет ислери бойынша министри болып куллык эттим. Озган йылдынъ карагыс айынынъ 25-нши куьниннен алып Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Ногай муниципаллык районын басшылайман.
– Сиз басшылайтаган район кайсы йыл туьзилген, сол туьзилуьвдинъ басында ким турган, кайтип бу оьзгерис республикада яшайтаган ногай халкынынъ яшав-турмысына оьз демевлигин береди?
– 2005-нши йылдынъ тамбыз айынынъ 5-нши куьнинде Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Халк Йыйыны ман «КЧР еринде Ногай эм Абазин районларын туьзуьв акында» деген карар алынды, 2006-ншы йылдынъ казан айынынъ 8-нши куьнинде Ногай районын туьзуьв бойынша ерли референдум озды. Ногай районынынъ туьзилуьв куьни деп 2007-нши йылдынъ казан айынынъ 12-нши куьни саналады. Сол куьн Россия Федерациясынынъ 667-нши номерли «Карашай-Шеркеш Республикасында географиялык объектине ат беруьв акында» деп аталган карары шыккан. Сол карарда Ногай районы туьзилген эм онынъ орталыгы – Эркен-Шахар авылы деп айтылган. Ногай районы толысынша айырым административли-территориялык ер болып 2010-ншы йылдан алып ислеп баслаган.
Ногай районынынъ туьзилуьвининъ басында ногай халкымыздынъ ямагат аьрекетшилери, илми эм яратувшылык интеллигенциясынынъ ваькиллери, яслар барысынынъ активистлери турганлар. Кашан да, республикамызда Ногай районынынъ туьзилуьви онынъ ногай миллетли яшавшыларына оьз демевлигин этти. Республикамыздынъ картасында Ногай районы аьли де болмаган заманда да ногайлар Карашай-Шеркеш Республикасынынъ субъект туьзуьвши этносы эди, ама Ногай районы туьзилуьви мен республикада бизим халкымыздынъ орыны аьли де коьпке беркленди. Аьдемлер яшайтаган сегиз авыллар бес авыл поселениелерине ортакластырылды эм олар, республикадынъ етекшилеви мен макулласып, оьз социал-экономикалык соравларын шешпеге, оьз келимлери мен пайдаланмага ыхтыяр алдылар. Оьрленуьвге амаллар Ногай районынынъ орталыгы Эркен-Шахар авылында туьзилди, бу авыл КЧР ногайларынынъ маданият эм социал-экономикалык яшавынынъ орталыгы болды.
– Районда кайдай региональли эм миллет проектлер, программалар аьрекетлейди? Йолларга, авылларга каралама? Федераллык, республикалык бюджетиннен дотациялар туьсеме районга?
– Кашан да, район Россияда, республикада аьрекетлейтаган коьп проектлерде, программаларда катнасады. Аьлиги заманда «Авыл ерлерининъ комплексли оьрленуьви» деген программа бойынша куллыклар юритиледи. Сол программады яшавга шыгарув бойынша район еринде Икон-Халк эм Адиль-Халк авылларында фельдшер-акушер пунктлар курылды, Эркин-Юрт, Икон-Халк авылларынынъ бир неше орамларында сув ман канагатлав соравлары шешилди, Адиль-Халк авылында маданият уьйи курылды, Икон-Халк авылында маданият уьйине ярастырув куллыклар этилинди, Эркен-Шахар авылында спорткомплекс салынды. «Мекан» деп аталган программа бойынша Ногай районынынъ онлаган яс аьеллери мекан сертификатларын алганлар. Коьплеген куллыклар йылгалардынъ ягасында орынласкан авылларды сув тасувдан саклав уьшин этилинген, дамбалар курылган. Солай ок куллык районды онъайландырув бойынша юритиледи. Йыл сайын республикалык эм ерли маьнели йоллар ярастырылады, баьри авылларда да балаларга ойнав эм ямагат тыншаюв майданлар этилинеди. Район орталыгы – Эркен-Шахар авылы туьрленди. Мунда янъы савлык саклав комплекси, маданият уьйи курылган. Маданият уьйининъ янында, ортасында фонтан ман, парк курылган. Авылда коьп шарлаклы уьйлердинъ алдындагы майданларынынъ, авыл ишиндеги йоллардынъ ярастырув ислери оьтеди. Карашай-Шеркеш Республикасы Россия Федерациясынынъ дотационлы субъектлерининъ бириси болады, мунда федераллык бюджетиннен келимлер туьседи, сол келимлердинъ бир кесеги Ногай районынынъ бюджетине де туьседи.
– Быйыл элимизди кавыфлы мараз – коронавируслы инфекция курсап алды. Сиз етекшилейтаган район пандемия заманында кайтип иследи? Бу мараз бан байланыста сизде кайдай аьллер?
– Аьллер кыйынлы, ама бизим тергев астында. Инфекция яйылмасын деп районда баьри амаллар да тутылады. Аьлиги заманда КЧР бойынша Бас санитарлык врачынынъ талаплавына коьре, коьлем аьдемлер йыйналып, шаралар озгарувга тыювлар салынган. Пандемия заманында биргелесип иследик, сол куьнлерде де, аьли де районымызда аьрекетлейтаган баьри межигит имамлары ман куллык юритиледи, яназыларды, дуасларды, тойларды уьйде, аьел мен дин аьрекетшилерин шакырмай озгармага деп талаплав этилген. Районнынъ ортак билимлендируьв учреждениелерде коронавируслы инфекцияга карсы турув шаралар озгарылады. Электронлы коьлем информационлык амалларында яшавшылар ман анълатув хабарлар юритиледи. Аьли де авырыйтаганлар бар, болса да аьллер ийгиликке кайтып бараятыр. Район яшавшыларына уьйлеринъизден керексиз шыкпанъыз деген шакырув этемиз.
– Тувган тилди саклавга эм оьрлендируьвге кайдай маьне бериледи? Соны ман байланыста кайдай амаллар алынады?
– Ногай районынынъ администрациясы ман тувган тилди саклавга эм оьрлендируьвге каратылган коьп куллыклар этилинеди. Районнынъ билимлендируьв учреждениелеринде ногай тили эм адабиаты окылынады. Ногай язувшылар ман, шаирлер мен, аьлимлер мен йолыгыслар оьтеди, яттан ятлав окувшыларынынъ, тувган тилинде ийги деген сочинениеге конкурслар озгарылады, ногай адабиат суьювшилердинъ кружоклары аьрекетлейди. Тувган тилин таралтув уьстинде уьйкен куллык маданият управлениеси мен, авыл маданият уьйлери мен этилинеди. Талаплы яслар оьседилер, оьз оьнерлерин де арттырады, ногай фольклоры ман кызыксынады эм аьлиги ногай авторларынынъ газетасын коьтергишлеймиз, йыл сайын языламыз.
– Район буьгуьн кайдай ойлар ман, ислер мен яшайды? Алдыда кайдай планларынъыз бар? Яслар калама авылда яде олардынъ кырга кетип ислев маьселеси сизинъ районынъызда да барма?
– Савлай элимиз кайтип яшайды, биз де солай яшаймыз. Кыйынлыкларды да, уьстинликлерди де бирге боьлисемиз, алдыга сеним мен караймыз. Маьселелер районда бар, куллык йоклык маьселеси оьткир турады, соны ман байланыста ислейтаган яшавшылар баска регионларга кетедилер. Соны ман бирге Ногай районында оьрленуьв уьшин баьри амаллар да бар, келеекте экономикалык яктан алдыга шыгармыз деп айтпага боламыз. Бизим район география яктан ийги ерде орынласкан – автокоьлик йолы, шойын йолы оьтеди, район ерининъ яртысы – шашув ерлери. Инвестициялар келтируьв уьшин Эркен-Шахар авылында индустриальли парк салмага деп ниетленеди. Баьри кыйынлыкларга карамастан, район оьрленеди эм бизим бас борыш – халктынъ онъайлы яшавы, ис орынлар туьзуьв, орта эм киши предпринимательствога ислемеге ийги амаллар алув. Сол заман ясларымыз да авылларга кайтар.
– Ногайлар яшайтаган баска регионлар ман байланыс тутасыз ба? Ортак маданият, спорт, адабиат, илми шаралар озгарылама районда? Мени сол сорав аьр заманда тынышсызландырады, мен уьйкен аваслык пан калемдасларым, Карашай-Шеркеш Республикасында яшайтаган шаирлер мен, язувшылар ман йолыгысып, адабиат тармагында бар маьселелерди ойластырып, оьз ойларымыз бан да боьлисер эдик деп ойлайман.
– Ногай миллетли халк яшайтаган баьри регионлар ман да байланыс тутамыз. Дагестан Республикасынынъ Ногай районы эм Ставрополь крайынынъ Нефтекум районы ман тар катнасамыз. Бизим ерден делегациялар савлай дуныя бойынша озгарылатаган шараларда ортакшылык этедилер, оьзимиз де сондай шаралар озгарсак, ногайларды шакырамыз. Язувшыларга, шаирлерге багысланган шаралар да озгарамыз. Ызгы заман пандемия ман байланыста катнас бираз токталды, ама келеекте шаралар уйгынланар деп ниет этемиз, сонда сизди де конак этип шакырармыз.
– Быйыл савлай элимиз бен Уллы Енъуьвдинъ 75 йыллыгын карсы алдык. Оькинишке, мараз бан байланыста сол киели байрамды тийисли дережеде карсы алып болмадык. Сизинъ районда кайтип карсы алынды бу байрам?
– Коьп шаралар озгармага ниетленген эдик, болса да толысынша оьткермеге амаллар болмады. Уьйкен маьне ялгыз ветеранга беремиз – Якуб Абдул улы Карасовка, тыл куллыкшыларына, ветеранлардынъ тул хатынларына. 9-ншы Май куьнинде эстеликлерине гуьл байламлар салынды. 2020-ншы йыл Эс эм Данък йылы деп оьтеди, бу йыл Уллы Енъуьв куьнине багысланган.
– Район басшысы болып, исинъиздинъ бас борышы кайдай деп айтпага боласыз?
– Бас деп исимнинъ бас приоритети деп халк пан коьз бе-коьз соьйлесуьвди санайман. Район етекшиси биринши болып райондагы аьллери, маьселелери акында билип, тийисли карар алмага керек. Баскалай, яшавшылардынъ онъайлыгын коьтеруьв уьшин предпринимательство тармагын оьрлендирмеге, районга инвестициялар келтирмеге керекли болады. Биз биргелесип, ногай халкымыздынъ маданиятын, тилин саклав, аьдетлерди кайтадан янландырув уьстинде ислемеге керекпиз. Сол заманда халкымыз беркленип, куьш алар.
– Мурат Азамат улы, сизге уьйкен савбол айтаман кызыклы хабарласув эткенимизге, куллыгынъызда коьп уьстинликлер, аьелинъизде наьсип эм онъайлык сагынаман.
– Сиз де савболынъыз. Аман болынъыз.
Хабарласувды Г.Бекмуратова
юриткен.