Маьселе___________

Балалар – бизим келеектегимиз, олардынъ танълагы куьни кайдай болар экен? Эгер олар наьсипли болып яшасалар, ясуьйкенлердинъ де коьнъиллери ярык болаяк, картлыклары да тынышлыкта оьтеек эди.

Буьгуьн яслардынъ тербиясы, ямагат арасында аьллери кайдай деп коьп кере оьзиме сорав беремен. Коьнъилди туьсиреди олардынъ орам бойларда кайтип оьзлерин юритуьви, оьз тилин ярты-юрты билуьвлери, яшав оьмирлерине зыян келтиретаган алатларды кулланувлары.

Яшав аьллерине зыян келтиретаган затлар деп не затларга айтамыз? Аьлиги заманларда баспа органлардан, сол санда газеталар, журналлар эм орта билдируьв телевидениелери билдиргенлей, айлак коьп яслар наркотикли алатлар ман да пайдаланадылар. Сол алатларды кулланатаган ошаклар россия мектеблери деп белгиленедилер. Статистика бойынша да белгили болганлай, наркотикли алатларды кулланмага амырак болатаганлар – мектебте окыйтаганлар. Олар сол алатларды баслапкы кезекте анълап та кулланмайдылар, тек алданув болады.

Россия бойынша наркомания «ясарып» барады эм йылдан-йылга олардынъ саны ярыклык тезлиги мен бирге оьседи. Россия элинде 6 миллион наркоманлар бар болса, солардынъ 2 миллионга ювыгы балалар боладылар. Солай болганда, экспертлердинъ билдируьвлерине коьре, яслары еткенлер арасында наркоманлар саны, бир 10 йыллар арттагы сан ман тенълестиргенде, 10 кереге артатаган болса, оьспирлер арасында 18 кереге артады, а балалар араларында, баламай ман айтканда, 25 кереге арткан. Сондай санды коьргенде, кайтип кайгырмайсынъ.

Наркотикли алатларды кулланатаганлар саны коьп болганнан сонъ, Россия бойынша соннан оьлетаганлар саны да бек уьйкен. Сонъгы 10 йыл ишинде наркотиклерден оьлген ясы еткенлер саны 12 кереге артып барады, а яслар эм балалар оьлими 42 кереге артады (Россия Госкомстатынынъ мониторингине коьре). Сондай аьллер болганда, бизим элимиздинъ келеектегиси кайдай болар экен, элде яшавшылар саны да оьспеекке усайды.

Сол ок экспертлердинъ билдируьвлерине коьре, эгер йылда 4 аьдем наркоманлар санына косылса, сол аьдем оьзининъ артыннан 17 аьдем тартады.
Бизим республикамызга ша келисли зат тувыл, тек Россия бойынша «наркоманлар аьели» деген соьз байланысына да орын табылады. Олай дегенимиз, аьелде ата-анасы наркотикли алатлар ман куьн сайын пайдаланатаган болсалар, балаларын да сол зарарлы алат пан аьвликтирмеге боладылар. Бу ерде бизим атайларымыз айткан, «Уяда не коьрсе, ушканда соны этер» деген такпак бек келисли болып кетеди. Оьзек те, атайларымыз балалары яман затларды коьрсин деп ше айтпагандыр…

Наркотикли алатлар ман яслар биринши кере 11-14 ясларында танысадылар. Эсимде, А-Х.Джанибеков атындагы мектебининъ окувшылары, Ногай патшалык драма театрынынъ куллыкшылары катнасувы ман «Наркотиклерге карсы турув» темасы бойынша бек ийги, уьйретуьв маьнеси болган, сол зарарлы алатты кулланса, кайдай кыйын аьлге оьзинъ де, ата-ананъ да калмага болатаганын коьрсеткен, видеоролик аьзирлеген эдилер. Сондай куллыклар тез-тез этилип турса, яслар зарарлы наркотикли алатлар ман пайдаланмас эдилер.
Оьзим де, ясларды аьвликтире келип, сол темага соьйлеймен, болса да бизим балалар да наркотикли алатлар ман таныс экени сезиледи. Элбетте, аьли баьри де бек акыллы, туьрли Интернет сайтлар ман да таныс, белки, олар тек сол билдируьвлерге коьре, таныс болса да ярайды. Ыспатларым болмаганнан себеп, бизим еримизде де пайдаланатаганлар бар деп айтып болмайман, тек халк арасында юретаган хабарлар коьнъилди коьтермейди… Бу ерде сол затлар ман каьр шегетаган тийисли органлардынъ, бизде наркотикли алатлар ман пайдаланатаган балалар йок, деген соьзлери суьйинтсе де, «Ел болмаса, шоьп басы козгалмайды» деген сол баягы атайлардынъ айткан соьзлери эсиме туьседи.
Бу ерде ясуьйкен ис йолдасымнынъ да илгериде айткан хабары да эсиме келеди. Газета окувшысы ман да боьлисейим.

– Язлык, яз шаклары болса, орамларда яслар да коьп боладылар, биревлери янларына пайдалы кепте кыдырадылар, таза ава ман тыныс аладылар, баскалар болса, бир ерлерде уьймелесип, оьзлери соьйлеп, оьзлери аьдемге келиссиз сеслер мен куьледилер. Шеттен сол аьдемлерге карасанъ, бир аьдемге келиссиз касиетлери коьнъилди тувыл экеш, шаркка сувыклык эндирип кетеди, оьзинъди бир тап орманлыкка келип калгандай да сезесинъ. Эгер сондай бир алатлар ман пайдаланмайтаган болсалар, аьдемлер толы акыллары болып, сондай сеслер шыгарар ма экенлер? Кой аьлиги заман аьруьв тувыл… – деп ол басын шайкайды.

Алдынгы заманларда да наркотикли алатлар болганлар, тек аьдемлер араларында кулланув кенъ яйылган болмаган. Аьши сол ямагатка уьйкен баьлединъ яйылувына кимлер себеплик эткенлер экен? Наркотикли алатлар ман пайдаланатаганлар саны неге сондай тезлик пен оьседи экен?

Экспертлердинъ айтувларына коьре, анъсыздан авысатаган социаллык статус, куьнтувар маданиятынынъ коьлемлиги, яшав баалыкларынынъ куьннен-куьнге йойылувы эм аьел байланысынынъ осалланып барувы уьйкен себеплик этеди.

Айтпага, токтастырылмаган экономикалык аьл, Россия элининъ туьрли регионларында куллык йоклык (сондай регионлар ишине бизим республикамыз да киреди), аьдемлер оьз-оьзлерине ис аьрекет шыгармаса, оькимет учреждениелеринде несилден-несилге коьшип, бир тайпадынъ аьдемлери ислеп турадылар, сондай етиспевликти коьрип, «социаллык депрессияга» туьсетаганлар да аз тувыл.

Бу ерде мен оьз ойымды билдиретаган болсам, кайсы маьселединъ де басы аьелден басланады. Аьр бир балага аьелиннен ювык зат йок. Ол не этсе де, аьелинде сезилмей болмайды. Бир инсанлар меним бу соьзимди эситип, карсылыгын да билдирмеге, сол баягы биз таянатаган, атайлардынъ соьзлерине кайтып, «Уьйде – маьлиек, кырда – аьлек» дегенди айтпага да болар. Тек оьзи яшавга эндирген ата-ана баласынынъ туьрленгенин сезбей, эш те, болмас…

Кайтип айтсак та, ямагат ишинде бу маьселе бар. Коьп билдируьвлерге коьре, ошаклар мектеблерде боладылар. Аьши мектеблер сол маьселе мен куьресуьв уьшин, алдын шалар уьшин кайдай куллыклар этедилер экен. Бу макалады аьзирлейтаган шакта мен Кадрия атындагы мектебине бардым. Баслап коьрген аьдемлер мени йылы йолыкпадылар, сондай йолыгыска коьнъилим туьсип, арт бурылып кайтаяк та болган эдим, тек балалардынъ келеектегиси эсиме туьсип, оьзимди тартып, тувра йолды изледим.
Сонъында йолым болды деп айтпага боламан. Мени мен хабарласувды мектеб етекшисининъ окув бо- йынша орынбасары Канитат Алавдин кызы Оракова бардырды эм аьр бир берген соравыма ийги этип явапларын да берди.

Мектебте «Наркотиклерге карсы» деген темага заьлимдей куллыклар этиледилер. Айтпага, социальный педагог Вера Бальтовна Абдулсаметова орталык больницадынъ куллыкшылары ман наркомания уьстинде хабарласувларды уйгынлайды, балалар врачларга оьзлерин кыйнайтаган соравларын бередилер, яваплар да аладылар. Солай ок район прокуратурасынынъ куллыкшылары ман коьп кере йолыгыслар боладылар, суьвретлер, сочинениелер шаралары озгарыладылар, бас темасы сол болган, ата-аналар йыйынлары да йыйы болады, кыскаша айтканда, Кадрия атындагы мектебининъ окытувшылары ата-аналар ман биргелес куллыклар юритедилер. Кадрия атындагы мектебининъ куллыкшылары балалардынъ тербиясын йогары дережеде этер уьшин баьри куьшлерин де салатаганы сезиледи, эм сол айтылган мектебтинъ етекшиси мен социальный педагогы, уьйкен класслардынъ класс етекшилери кешки он саьаттен сонъ, бос каравсыз турган курылысларды айланып, балалар наркотикли алатлар ман пайдаланатаган болмасынлар деп, рейдлер озгаратаганлары бек ярады. Сол бек аьруьв аьдет деп ойладым, неге десе сол да саклыктынъ бир кеби, саклыкты туткан аьдемди Алла-Таала да саклар…
Сол йогарыда келтиретаган маьселе бойынша соравымды А-Х.Джани-беков атындагы орта мектебининъ етекшисининъ тербиялав ислери бо- йынша орынбасары Эльмира Тангатар кызы Суюндиковага беремен эм явапларын да коьп кешикпей алдым. Оьзек те, мен оны ман булай да ис аьрекетиме коьре тар байланыс тутаман, ол бизге окув йылы узагында, тербиялав ниети болган шаралар озгарса, макалаларын язып билдиреди.

А-Х.Джанибеков атындагы мектебинде де, Кадрия атындагы мектебиндей болып, «Наркотиклерге карсы!» деген темага туьрли акциялар, конкурслар, класс саьатлери эм сондай баска, планларга коьре салынган шаралар озгарыладылар. Янъылыгы сол, бу окув йылыннан алып, олар мектебте медиклер-волонтерлар «Добрые сердца» деп куьп туьзгенлер. Бу куьпке 11-нши класс окувшылары киргенлер эм олар Россия бойынша «Волонтеры-медики» сайтында регистрацияланганлар. Уьстимиздеги йылдынъ казан айынынъ ишинде олар «Проектория» акциясында катнастылар. Сол акциядынъ барысында таьмекидинъ, ишкишиликтинъ, наркотикли алатлардынъ кулланувы кайдай зыян аькелетаганы акында хабарласувлар озгардылар.

Караша айынынъ ишинде де волонтерлар куьби, «СТОП ВИЧ/СПИД» акциясына косылып, уьйкен класслардынъ окувшылары араларында «Интеллектуальный квиз» озгардылар.
Эндигиден армаган сол туьзилген волонтерлар куьби аьр ай сайын бир шара озгараяклар. Олардынъ аьзирлеген шаралары аьли уьшин йогары дережеде оьткериледилер.
Бизим район яшавшылары арасында наркотикли алатларды кулланатаганын яде кулланмайтаганын Ногай ЦРБ-сынынъ нарколог-врачы Юпархан Имбетали кызы Нурлубаевадан артык бирев де билип болмайды. Оьзек те, бу макаламды аьзирлеген шакта оьз соравымды врачка бермей болмадым.

– Бизим районымызда да бу маьселе болады. Биз эсапка тек полиция куллыкшылары белгилегеннен сонъ аламыз. 2019-ншы йылдынъ басында бизде эсапта бир наркоман бар эди. Аьли уьшин ол эмленген деп саналады эм эсаптан тайдырылган. Арада бир наркотикли алатлар ман пайдаланатаганлар эки аьдем бар.
Балалар ман мектеблерде коьп куллыклар юритиледилер. Баслап озгарамыз хабарласувлар, аьр окув йылдынъ ишинде канларында, сув даьретлеринде наркотикли алатларын барын яде йоклыгын тест аркалы тергеймиз. 2019-ншы йылдынъ ишинде сол тестти 930 окувшы оьтпеге керек эди, тек тийисли алаттынъ йоклыгыннан баьри окувшылар оьтпегенлер. Биревсинде де наркотикли алатларды кулланганлары коьринмеди, – деген явабын берди.

Бу макаламды аьзирлеген шакта оьз соравларымды А-Х.Джанибеков эм Кадрия атындагы мектеблердинъ куллыкшыларына, ЦРБ врачына эм Ногай районы бойынша МВД боьлигининъ ПДН инспекторына берген эдим. Явапларын берген куллыкшыларга оьз разылыгымды билдиремен. Явап берген куллыкшылар оьз аьрекетлерине эм яслардынъ оьрленуьвине, ден савлыгына ушкары карамайтаганы аян сезилди. Явап бермегенлер оьзлери алдына анълатув макалаларын газета бетинде берер деп сенуьв этемиз.
Яслардынъ келеектегиси – буьгуьнлерде бизим колларымызда. Сонынъ уьшин олар аьр бир абытларын дурыс басувына оьз себеплигимизди этейик.

Г.Сагиндикова.
Суьвретлерде: мектеблерде озгарылатаган шаралар.