1942-нши йыл Ростов кала бетлерде, бизим фронтты уьзип шыгып, немец-фашистлери Сырт Кавказга йоьнедилер. Кизлярский эм Шелковской районлардан оьзге болып, савлай Ставрополь крайы немец аьскерлери мен бийленип алынган эди. Ставрополь партия крайкомынынъ карары бойынша крайдынъ еринде фашист аьскерлерине карсы куьреспеге бир неше партизан отрядлары туьзилдилер. «Максим» деп аталган отряд энъ де уьйкен эди. Ол Благодарное авылынынъ коммунистлериннен, комсомолшыларыннан, беспартийный активтен туьзилген эди. Отрядтынъ командири болып, Благодарненск партия крайкомынынъ биринши секретари А.Г.Однокозов салынды, райисполкомнынъ председатели Жерлицкий комиссар эм МТС куллыкшысы Мартынов ол штабтынъ начальниги болдылар.

Отряд Ногай районынынъ бажиган кумларында ерлескен. Бир неше заман озган сонъ, «Максим» отрядынынъ орынына А. Однокозов басшылык эткен Ставрополь отряд курылады. Отрядтынъ комиссары болып партия крайкомынынъ секретари М.Золотухин салынады.

Мага йиберген эске алувларында «Максим» отрядынынъ штабынынъ начальниги Михаил Иванович Мартынов булай деп язады: «…Крайды корсалав кавыфлыгы болганда, партия крайкомы Однокозовка, Жерлицкийге эм мага «Максим» деген партизан отрядын туьзбеге тапшырады. Крайкомнынъ биринши секретари М.А.Суслов бизи мен хабарласувда отрядтынъ алдында туьз эм ашык маьселелер салды. 1942-нши йылдынъ август айыннан алып отряд немец шапкыншыларына карсы согысты басладылар. Отряд пан Величаевка, Владимировка, Благородный, Каясула эм баска авылларда немец-фашистлердинъ гарнизонлары бузылдылар. Душпаннынъ ягына коьшкен коьп саткыншылар йок этилди. Оккупантлар ман согысувда бизим партизанлар йигитлерше согыстылар, М.Коробко, А.Шилина, Д.Карабут, Г.Голенев, П.Плешков эм баскалар оьз басларын ерге салдылар. Отрядтынъ командири Однокозов эм разведкадынъ начальниги Склеров баьтирше оьлдилер…»

Ызгы урысувдан алдын А.Г.Однокозов партизанларга: «…Карашынъыз, йолдаслар, тоьгерек якка. Кайдай аьруьв ерде биз яшаймыз, бу ер бизики. Аьли оны немецлер таптайдылар. Биз олар ман оьлгенше куьреспеге керекпиз. Бизим ер уьшин янды бермеге де аявлы тувыл…» – деди ол.

1942-нши йыл куьзде Ставрополь крайдынъ Владимировка авылын босатувда Однокозов эм Склеров оьлдилер. Олардынъ кевделери Кизляр каласына аькелинип, пионерский паркта койылган. Партизанлардынъ камырына эстелик этилип обелиск салынган. Онынъ тоьгерегинде дайым да шешекейлер оьседилер.

Партия крайкомынынъ секретарьлери М.Золотухин, В.Воронцев, Г.Саренец эм баскалардынъ кол салган некрологында булай деп айтылады: «Аталык согысы куьнлеринде йолдас Однокозов немец-фашистлерин кырмага деп савлай куьшин берген. Совет ерининъ патриоты, большевиклер партиясынынъ улы душпаннан оьш алувшы халктынъ сырасында турды. Йолдас Однокозов оьзининъ янын суьйикли элин немец шапкыншыларыннан босатув исине берген. Йолдас Однокозов пан бирге Вячеслав Петрович Склеров та канын-янын аямай баьтирлерше оьлди. Боевой чекист, йолдас Склеров Элининъ душпаны ман баьтирше согыскан…»

1942-нши йыл сентябрь айында Ногай районынынъ Кумлы авылында «Максим» отрядынынъ эки разведчиги сав куьн немецлердинъ ротасынынъ шапкынлыгын иркип турдылар.

Бу урыста партизан разведчик Петр Васильевич Плешков баьтирлерше оьлди. Еликкен немецлер оьлген Плешковтынъ кевдесин штыклар ман тесип-тесип, туьбектинъ кундаклары ман урып, этиклери мен таптап, разведчиктинъ бузылган кевдесин авылдынъ шетине шыгарып тасладылар.

Кумлы авылдынъ яшавшылары Плешковты коьмип, онынъ камырын аьли де карайдылар. Сонъ Кумлы авыл школасынынъ окувшылары партизаннынъ камырына эстелик этип обелиск салдылар. Бу школадынъ яс излевшилери, «Максим» отряды акында материаллар излеп тавып, оьзлеринде аьскерлик данъклы муьйис курмага токтастылар.
Кумлы школадынъ окувшылары мага булай деп язадылар»: …Биз сизинъ хатынъызды алып шатландык. Сизи мен язув юриткимиз келеди. Бизим школа оьз куьши мен партизан отрядтынъ разведчиги оьлген Петр Васильевич Плешковка эстелик салды. Ол бизим авылда, бизди коршалавда оьлген. Биз бир заман да оны эм бизим наьсипли яслыгымыз уьшин куьрескен йолдасларды мутпаспыз. Тилеймиз сизге, бизге Однокозовтынъ эм Склеровтынъ суьвретлерин эм олардынъ аьеллерининъ адреслерин йибермекти. Биз «Максим» отряды акында материаллар йыймага токтастык. Бизим школа Ногай районында негизли деп саналады. Язда биз Кизлярга келип, бизим яшав наьсипли болсын уьшин куьрескенлерге басымызды иермиз…»

Кызыл излевшилердинъ тилеклерин кабыл этип, мен оларга партизанлар Однокозовтынъ эм Склеровтынъ, олардынъ камырына салынган эстеликтинъ суьвретин йибердим, партизанлардынъ аьеллерининъ адреслерин де бердим.

Немец-фашистлерине карсы Ногай районынынъ партизанлары И.Алиев, К.Абдуразаков, К.Муллаев эм баскалар да куьрескенлер. Олар баьтирлерше оьз ерлерин немец баскыншыларыннан корсалап турганлар. Олардынъ бир нешевлери оькимет савгаларга тийисли болганлар.

Кумлы авылдынъ окувшылары 1942-нши йыл Ногай район еринде де немецлер мен согыскан партизан отряды акында материаллар йыювы ийги баслав болады. Окувшылар партизан-разведчик П.В.Плешковка эстелик этип обелиск салганлары уьшин уьйкен мактавга тийислилер.
Кумлышылардынъ школада аьскерлик данъклы муьйис курув исин районнынъ баска школаларынынъ окувшылары да макул коьрген.

И.Яблочинский,
(архивтен алынган, «Шоьллик маягы» 22-нши февраль 1969-ншы йыл).