Быйыл тувган ягымыз – Сырт Кавказ ерлери немец-фашист баскыншыларыннан 1943-нши йылдынъ яз эм куьз куьнлеринде толы кепте босатылганлы 80 йыл толады. Сырт Кавказ уьшин кавга Уллы Аталык согысынынъ тарихинде болган энъ де узын заман болжаллы дав деп саналады. Ол 1942-нши йылдынъ 25-нши июлинде басланып, 1943-нши йылдынъ 9-ншы октябрине дейим 442 куьн узагында бардырылган. Совет-герман яктан кавга юрисининъ хасиетине коьре дав аьрекети эки кезекке боьлинеди: коршаланув согыслары – 1942-нши йылдынъ 25-нши июлиннен 31-нши декабрине дейим эм алдыга коьтерилуьв согыслары – 1943-нши йылдынъ 1-нши январиннен 9-ншы октябрине дейим.
Немец-фашист командованиеси 1941-42-нши йыллардынъ Москва туьбиндеги куьзги эм кыс согыс кампаниясынынъ сырагысында каты бузгышланган сонъ, элимиздинъ кубыла ягында эндигиси 1942-нши йылдынъ язгы алдыга коьтерилуьв согыс планын аьзирлеген эди. Гитлер эм онынъ генераллары нефть пен авыл хозяйство азык-туьлигине бай болган Сырт Кавказ регионларын бийлеп, оьз аьскерлерине армаган Каспий тенъизине, Бакуга, Тбилисиге, Иранга эм Турцияга йол ашпага хаст эттилер. Сол ок заманда душпан аьскерлерининъ баска бир уьйкен кесеги Дон йылгасын оьтип, шоьл ерлери мен Сталинградка ымтылып, Москвага кубыладан янаспага ниетленген эдилер. Онынъ сондай планы ызында стратегиялык ягыннан янъылыс план болып шыкты, неге десе явдынъ аьскерлери мен тыллары бир-бирлериннен юзлеген шакырымларга эрекке созылып, курсавга туьспеге оьз-оьзине кавыфлык тувдырды.
Болса да кавгадынъ баслапкы кезегинде душпан, совет аьскерлериннен саны эм стратегиялык ягыннан заьлимдей артык амалы бар болганга, Сырт Кавказ ерлерининъ хыйлы кесегин басып алып, алдыга барувда эди.
Кавказды колга алув ниети мен герман аьскер командованиеси «А» армиясынынъ бир куьбин – баьриси 167 мынъ аьдем, 1,1 мынъ танк, 4,5 мынъ топлар эм минометлар, 1 мынъга ювык самолетлар айырган эди. Кара тенъиз ягалары бойларында явдынъ ердеги аьскерлерине Германия ман Румыниядынъ согыс-тенъиз куьшлери коьмек эткенлер.
Бизим яктан душпанга 51, 37, 12 эм 18-нши армиялары эм 4-нши ава армиясынынъ авиациясы сырасында болган Кубыла фронтынынъ аьскерлери карсылык эткенлер. Баьриси фронт сырасында 112 мынъ аьдем, 121 танк, 2,2 мынъга ювык топлар эм минометлар, 130 самолетлар болган. Тамань ярым аралында Сырт-Кавказ фронтынынъ 47-нши армиясы коршаланув урысларын юриткен.
Герман аьскерлери алдыга карап 1942-нши йылдынъ 25-нши июли куьнинде Дон йылгадынъ тоьмен бетиннен юрип баслаганлар. Совет аьскерлери явдынъ куьшли кыставыннан себеп кубыла эм кубыла-куьнтуварга карап кери тайганлар. Бу навасыз авыр куьнлерде савлайы Кавказды душпан басып алмага болады деген кавыфлык тувды. Совет аьскершилери мен бирге явдынъ йолын ябувга ерли яшавшылар да оьз косымын этпеге шалыстылар.
Ерли-еринде партия эм комсомол организациялары кала эм авыл яшавшыларын коршаланув курылысларын туьзбеге даьвлендируьвге белсенли киристилер (оькинишке, Кавказ уьшин согыс акында аьлиги заманлардагы язбаларда сонынъ акында бир соьз де айтылмайды). Сырт Кавказдынъ 10 мынъга ювык кала эм авыл яшавшылары, арасында дагестанлылар да болганлар, танкларга карсы шукырлар казганлар, йоллар эм коьпирлер курганлар, совет аьскершилерин азык-туьлик пен, атларды – пишен-ем мен канагатлаганлар. Туьзилген аьллерде белсенликти оьз исшилерин, колхозшыларын коршаланув объектлерин курувга йиберетаган колхозлар коьрсеткенлер.
Айтпага, бизим Караногай районынынъ авыл яшавшылары: хатын-кызлар, картлар эм оьспирлер Гудермес кала ювыгында танкларга карсы шукырлар казувда катнасканлар. Колхозлар оларды ас-сув ман канагатлаганлар, олардынъ арасында социалист базласты кенъ таралтканлар, енъуьвшилерге коьшпели кызыл байраклар бергенлер. Колхозшылар кесек заманга деп курылган ерказбаларда, косларда турганлар.
Ставрополье, Дагестан эм Астрахань областининъ яшавшыларынынъ оьлимсиз ис йигитлиги деп Кизляр – Астрахань темир йолынынъ курылысы саналады. Бу маьнели темир йолынынъ курылысы 1941-нши йылдынъ 15-нши сентябриннен алып 1942-нши йылдынъ 2-нши августына дейим юритилген. Сонынъ узынлыгы 344 шакырымга созылган. Кыска заман ишинде язгы иссиликте, куьзги явын-шашын эм кыстынъ сувык боранлы куьнлеринде онлаган мынъ аьдемлер оьз колларынынъ куьши мен йолды курып уьлгиргенлер. Ол да аз десенъиз, арада авадан фашист авиациясы да ушып келип, пулеметлардан атып, бомбалар таслап турган. Болса да, сога карамастан, темир йол курылысы белгиленген заманы ман кутылган. Сол йолдынъ курылысы явдынъ аьскерлерин бузгышлавда эм соларды Сырт Кавказдан, Сталинградтан кувувда уьйкен маьнели орынды туткан. Бу темир йолы ман фронтка аьскершилер мен согыс савыт алатлары иркуьвсиз еткерилип турган.
Партия эм комсомол аьрекетли аьлде душпан якынлап келген районлардан малларды, бийдайды, авыл хозяйство техникасын эм тыныш яшавшыларды куьнтуварга эвакуация йорыгында коьширгенлер. Бу маьнели эм яваплы куллыкка уьйкен коьмегин солай ок ерли партизанлар да эткенлер. 1942-нши йылдынъ август айында Караногай районын гитлеровшылар колга алганша, Дагестаннынъ куьнтуварына, Азербайджанга район ерлериннен 150 мынъ кой, 9 мынъ тувар мал, 3 мынъ йылкы коьширилген. Оннан баскалай, райондагы «Кызыл Караногай» колхозынынъ атлар асыллавшы заводынынъ йылкышылары кубыладагы буйратлар арасында явдан ясырган 200 тукымлы атларды сонъында генерал-лейтенант Николай Кириченко басшылаган 4-нши гвардиялы Кобан атлы корпусынынъ аьскершилерине бергенлер. Оннан да алдын корпустынъ керексинуьвлери уьшин завод совет аьскершилерине 500 атлар берген.
М.Ханов.
(ызы болаяк)
